در این پژوهش در نظر داریم تا با بهره گیری از رهنمودهای پیامبر الهی در جهت بهبود و سامان بخشی این نهاد مقدس، گامی اساسی برداریم. پیامبری که خداوند او را الگوی بشریت معرفی می کند: «وَ مایَنطِقُ عَنِ الهَوی؛ او از سر هوا و هوس سخن نمی گوید».(1)

ص: 4

ص: 5

خداوندی که بلند مرتبه است، نور چشم و دیده مرا در نماز قرار داد و آن را محبوب من گردانید؛ همچنان که غذا را محبوب گرسنه و آب را محبوب تشنه [با این تفاوت که] گرسنه هرگاه غذا بخورد، سیر شود و تشنه هرگاه آب بنوشد، سیراب گردد، ولی من از نماز سیر نمی شوم.

پیامبر اسلام به دستور الهی، خانواده خود را به نماز سفارش می کرد: «وَ أمُرْ أَهلَکَ بِالصَّلوةِ وَاصطَبِر عَلَیها؛ و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش.» (طه: 132) هنگام مشکلات و سختی ها نیز خانواده خود را به خواندن نماز فرامی خواند. ایشان با این کار می خواست توجه آنها را به سوی خداوند قادر جلب کند:

کانَ النَّبِیُّ إِذا أَصابَتْ أَهْلَهُ خَصاصَ نادی أَهْلَهُ یا أَهْلاهْ صَلُّوا صَلُّوا.(1)

هرگاه سختی و مشکلی برای خانواده پیامبر رخ داد، آن حضرت خانواده خود را ندا می داد: «نماز بخوانید، نماز بخوانید».

چنین کاری نکند».(1)

است.(1)

خداوند دوست دارد که - هرگاه بنده مؤمنش نزد برادر خود می رود - خود را برای رفتن او آماده و آراسته گرداند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به پاکیزگی و آراستگی ظاهر، توجه خاصی داشت. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

چون جمعه فرا می رسید و عطری نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود، برخی از روسری های زنان خود را (که معطر بود) می گرفت و با آب، نم می زد و به صورت خود می گذاشت.(1)

امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

رسول خدا صلی الله علیه و آله موی خود را شانه می زد و بیشتر اوقات، آن را با آب، صاف و مرتب می کرد و می فرمود: آب برای خوش بو کردن مؤمن کافی است.(2)

در روایت های اسلامی، آراستگی مرد عامل افزایش پاک دامنی همسر معرفی شده است. اسلام همان گونه که به زن سفارش می کند خود را برای شوهر بیاراید و با زینت، شوهر را به سوی خود بکشاند، به مرد نیز سفارش می کند که خود را در خانه بیاراید. این ارتباط و توجه دوطرفه در استحکام روابط خانواده نقش مؤثری دارد.

صلی الله علیه و آلهنوه های خود را بر پشت سوار و با آنها بازی می کرد. شخصی به نام عامری در بیان خاطره ای از رسول خدا صلی الله علیه و آله این گونه نقل می کند:

برای میهمانی که دعوت شده بودیم، به سمت خانه یکی از اصحاب حرکت کردیم. دیدیم حسین علیه السلام که کودکی خردسال بود، با هم سن و سال های خود سرگرم بازی است. همین که چشم پیامبر به حسین افتاد، جلو همراهان حرکت کرد. سپس دو دستش را گشود که حسین علیه السلام را بگیرد. حسین علیه السلام به این طرف و آن طرف می گریخت و رسول خدا صلی الله علیه و آله با او می خندید. حسین علیه السلام هم شاد و خوشحال می خندید. سرانجام پیامبر موفق شد او را بگیرد. سپس یک دست مبارکش را زیر چانه حسین علیه السلام و دست دیگرش را پشت سر او گذاشت. آن گاه لب مبارکش را بر لب حسین علیه السلام نهاد و آن لب های کوچک و مبارک را بوسید.(1)

ص: 11

الف) ازدواج، سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله

حضرت محمد صلی الله علیه و آله، ازدواج را سنّت و روش خود معرفی می کرد، بنا براین، شایسته است یک مسلمان از سنّت و روش پیامبر پیروی کند. آن حضرت می فرمود: «أَلنِّکاحُ سُنَّتِی فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِی فَلَیْسَ مِنِّی؛ ازدواج، سنّت و روش من است. پس هر که از سنّت من روی گرداند، از من نیست».(1)

ب) ازدواج، محبوب خدا

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره ازدواج فرمود:

ما بُنِیَ فِی الإِسَلامِ بِناءٌ أَحَبُّ إِلَی اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ، وَ أَعَزُّ مِنَ التَّزْوِیِجِ.(2)

هیچ بنایی در اسلام نهاده نشده است که نزد خداوند - عزوجل - محبوب تر و عزیزتر و ارجمندتر از ازدواج باشد.

ج) ازدواج، سبب پاکی و پاکیزگی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، ازدواج را سبب پاک و پاکیزه بودن انسان در دیدار با پروردگار می داند:

مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَلْقَی اللّه َ طاهِراً مُطَهَّراً فَلْیَلْقَهُ بِزَوجَةٍ.(3)

هر کس دوست دارد خدا را پاک و پاکیزه دیدار کند، در حالی که متأهل است، خدا را دیدار کند.

د) ازدواج، مایه نزدیکی و دوستی با خدا

ص: 13

مؤمن، محبت و دوستی خدا را بر هر چیزی ترجیح می دهد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای نزدیک شدن به خداوند، راه های فراوانی را به رهروان خویش نشان می دهد که یکی از آنها ازدواج است. کسی که برای خشنودی خداوند ازدواج می کند، سزاوار دوستی با پروردگار است. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آلهفرموده است:

مَن نَکَحَ للّه ِ وَأَنْکَحَ لِلّهِ اسْتَحَقَّ وَلایَةَ اللّه ِ.(1)

هر کس برای خدا ازدواج کند و برای خدا کسی را به ازدواج دیگری درآورد، سزاوار ولایت و دوستی خدا است.

ه ) ازدواج، سبب حفظ دین

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای تشویق جوانان به ازدواج، برخی آثار و برکت های ازدواج را در دنیا و آخرت برای آنها بیان می کند. از جمله آثاری که حضرت به آن اشاره دارد، حفظ دین است. ایشان در کلامی می فرماید:

أَیُّما شابٍّ تَزَوَّجَ فِی حَداثَةِ سِنِّهِ عَجَّ شَیْطانُهُ: یا وَیْلَهُ عَصَمَ مِنِّی دِینَهُ.(2)

هر جوانی که در دوره جوانی خود ازدواج کند، شیطانش فریاد برآورد که: وای بر او! دین خود را از [گزند] من حفظ کرد.

همچنین در جایی دیگر می فرماید:

إِذا تَزَوَّجَ الْعَبْدُ فَقَدِ اسْتَکْمَلَ نِصْفَ الدِّینِ، فَلْیَتَّقِ اللّه َ فِی النِّصْفِ الْباقِی.(3)

هرگاه بنده ازدواج کند، نصف دین را کامل کرده است و برای [حفظ] نصف دیگر باید تقوای خدا پیشه کند.

ص: 14

و) ازدواج، عامل برتری

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

أَلْمُتَزَوِّجُ النّائمُ أَفْضَلُ عِنْدَاللّه ِ مِنَ الصّائِمِ القائِمِ الْعَزَبِ.(1)

انسان ازدواج کرده خفته، نزد خدا از انسان عزب روزه گیر شب زنده دار برتر است.

ز) ازدواج، مایه افزایش روزی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

إِتَّخِذُوا الأَهْلَ، فَإِنَّهُ أرْزَقُ لَکُمْ.(2)

زن بگیرید؛ زیرا ازدواج کردن، روزی شما را بیشتر می کند.

ح) ازدواج، نیکو گرداننده اخلاق

آن حضرت فرمود:

مردان عزب خود را زن دهید؛ زیرا با این کار، خداوند، اخلاق آنان را نیکو می گرداند و روزی هایشان را زیاد می کند و بر جوان مردی های آنان می افزاید.(3)

زن دین دار، زنی است که خدا را می شناسد، به قیامت معتقد است و به دستورهای الهی جامه عمل می پوشاند. چنین زنی، پاکدامن، امین، مهربان در برابر شوهر خود، فروتن و در برابر نامحرمان، متکبر است. این ویژگی ها که از دین داری وی سرچشمه می گیرد، سبب شیرین شدن زندگی خانوادگی می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره ازدواج مردان با زنان می فرماید:

به خاطر چهار چیز با زنان ازدواج می کنند: مال و ثروت؛ دین داری؛ زیبایی و اصل و نسب و خانواده. پس تو با زنان دین دار ازدواج کن.(1)

ب) اصالت خانوادگی

مشهور است که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «إِیّاکُمْ وَ خَضْرَاءَ الدِّمَنِ؛ از گیاه روییده در خرابه بپرهیزید.» از حضرت پرسیدند که مقصود از خضراء الدِّمَن یا همان گیاه روییده در خرابه چیست؟ حضرت فرمود: «أَلْمَرْأَةُ الحَسْناءُ فِی مَنْبِتِ السَّوءِ؛ زن زیبارویی که در خانواده ای فاسد رشد کرده است».(2)

حدیث معروف: «أَلسَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَالشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمَّهِ؛ سعادتمند کسی است که در شکم مادرش سعادتمند است و بدبخت کسی است که در شکم مادرش بدبخت شده است»،(3) به اهمیت وجود مادر در تکوین سرشت آدمی اشاره دارد. وراثت و نقش مادر در جسم و جان فرزند انکارناپذیر است. پیامبر اسلام در همین زمینه فرموده است: «وَانْظُرْ فِی أَیِّ نِصابٍ تَضَعُ وَلدَکَ فَإِنَّ

ص: 16

الْعِرْقَ دَسّاسٌ؛ بنگر فرزند خود را در چه مکانی قرار می دهی؛ زیرا رگ و ریشه در فرزند اثر می گذارد.»(1) همچنین در سخنی دیگر می فرماید: «تَزَوَّجُوا فِی الحِجْزِ الصّالِح فَإِنَّ الْعِرْقَ دَسّاسٌ؛ با خانواده صالح (خوب و شایسته) ازدواج کنید که رگ و ریشه (خون) در فرزند اثر می گذارد».(2)

ج) هم کفو و هم رتبه بودن

هم کفو بودن؛ یعنی هم سنخ و هم رتبه بودن. این ویژگی می تواند زمینه های انس، الفت و آسایش زن و مرد را فراهم سازد. هرچه زن و شوهر از نظر اجتماعی، اقتصادی، علمی، اخلاقی و زیبایی به یکدیگر نزدیک تر و دارای نقاط مشترک بیشتری باشند، زمینه انس و الفت بیشتری در آنها به وجود می آید.(3) درواقع، این مسئله از مهم ترین عوامل استحکام روابط میان زن و شوهر به شمار می رود.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله افزون بر دین داری، اصالت خانوادگی، هم رتبه و هم سنخ بودن، ویژگی های دیگری را نیز برای یک همسر خوب برمی شمرد. از جمله: شوهر دوست بودن، عفیف بودن، عزیز دو خانواده، خاضع در برابر شوهر،(4) دوشیزه، زایا، کم مهریه، زیبا روی و... .

أَفضَلُ نِساءِ اُمَّتِی أَصبَحُهُنَّ وَجْها وَ أقَلُّهُنَّ مَهراً.(5)

ص: 17

بهترین زنان امت من، خوب روی ترین و کم مهریه ترین آنان هستند.

زنان زیباروی معمولاً مهریه های سنگینی دارند، ولی زن مؤمن که از امت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، تنها سعادت خانواده را در نظر دارد و مهریه خود را کم قرار می دهد. بر اساس روایت های گوناگون از ائمه اطهار، مهریه سنگین نشانه شومی زن و ازدواج است.

می پرسد، امین بودن این جوان را از کجا فهمید. او عرض می کند: پدر جان، من وقتی به دستور شما نزد موسی علیه السلام رفتم و او را دعوت به منزل نمودم، هنگامی که خواستم جلو بیفتم و او را راهنمایی کنم، او اجازه نداد و به من گفت: شما پشت سر من حرکت کنید و از همان جا مرا راهنمایی کنید...».(1)

ب) دین داری

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی به دو ویژگی مرد اشاره می فرماید که دین داری و امین بودن است.

إِذا جاءَکُم مَنْ تَرضَوْنَ دِینَهُ وَ أَمانَتَهُ یَخطُبُ (إِلَیْکُمْ) فَزَوِّجُو؛ إِنْ لاتَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ.(2)

هرگاه کسی به خواستگاری نزد شما آمد و دین داری و امانت داری او را پسندیدید، به او زن دهید. اگر چنین نکنید، در روی زمین تبه کاری و فساد بسیار پدید خواهد آمد.

در روایت ها افزون بر امانت داری و دین داری، به ویژگی های دیگری چون خوش اخلاقی، شرافت و آبرومندی نیز اشاره شده است.

ص: 19

نَظَرَ اللّه ُ إِلَیها وَ مَن نَظَرَ اللّه ُ إِلَیهِ لَم یُعَذِّبْهُ.(1)

هر زنی که در خانه شوهر خود به قصد مرتب کردن آن، چیزی را جابه جا کند، خداوند به او نظر می کند و هر که خداوند به او نظر کند، عذابش نمی دهد.

از سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، اظهار محبت مرد نسبت به همسر است. پسندیده است که مرد محبت خود را به زن نشان دهد؛ زیرا این عمل سبب صلح و صفای بیشتر و نزدیکی و مهربانی میان زن و مرد می شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

وقتی کسی را دوست دارید، محبت خویش را اظهار کنید. اظهار محبت، صلح و صفا به وجود می آورد و شما را به هم نزدیک می کند.(1)

آن حضرت به مردان نیز درباره محبت و دوستی نسبت به زن سفارش می کند و معتقد است اگر مرد از راه دیدن دل می بندد، زن از راه گوش دل می سپارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با توجه به این تفاوت بین زن و مرد می فرماید: «قَولُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ «إِنِّی أُحِبُّکَ» لا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِها أَبَداً».(2)

آن حضرت درباره خدمت کردن به زن فرمود:

لا یَخْدُمُ الْعِیالَ إِلاّ صِدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أوْ رَجُلٌ یُرِیدُ اللّه ُ بِهِ خَیْرَ الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ.(1)

به زن خود خدمت نکند مگر صدیق یا شهید یا مردی که خداوند خیر دنیا و آخرت او را بخواهد.

مؤمنان در این باره می فرماید:

مَنْ أَتاهُ أَخُوهُ مُتَنَصِّلاً فَلْیَقْبَلْ ذلِکَ مِنْهُ، مُحِقِّاً کانَ أوْ مُبْطِلاً، فَإِنْ لَمْ یَفعَلْ لَمْ یَرِدْ عَلَیَّ الْحَوْضَ.(1)

هرکس برادرش به عذرخواهی نزد او آید، باید عذرش را بپذیرد. خواه عذرش موجه باشد یا نادرست. اگر عذرش را نپذیرد، کنار حوض (کوثر) بر من وارد نشود.

در مجمع الزوائد نقل شده است: «مردی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت: خانواده ام از من نافرمانی می کنند. آنها را به چه وسیله ای تنبیه کنم؟ حضرت فرمود: آنان را ببخش. آن مرد چهار بار پرسش خود را تکرار کرد و حضرت پاسخ می فرمود: آنان را ببخش و اگر خواستی آنها را تنبیه کنی، مراقب باش که مجازات تو از جرم آنان بیشتر نباشد و از زدن به صورت آنان خودداری کن».(2)

در کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام برای تحکیم روابط زن و شوهر سفارش های دیگری هم آمده است. از جمله اینکه به زن سفارش شده است خود را در خانه بیاراید. به مرد نیز سفارش شده است که در خانه، خود را پاکیزه نگه دارد و خوش بو و آراسته و زیبا کند. به طور کلی، زن و شوهر باید در سخن گفتن با یکدیگر از واژگان زیبا و دل نشین استفاده کنند؛ قدردان کارهای یکدیگر باشند و از قهر کردن بپرهیزند.

در روایت های اسلامی درباره زمان و مکان و چگونگی برقراری رابطه

ص: 24

جنسی زن و شوهر نیز سفارش هایی شده است که رعایت آنها می تواند در استحکام روابط زن و شوهر و حفظ سلامت روحی و جسمی فرزندان مؤثر باشد.

ص: 25

کار زشتی نیست که نکرده باشم. آیا راه توبه و بازگشت برایم وجود دارد؟ حضرت فرمود: «آیا پدر و مادرت زنده هستند؟» عرض کرد: [فقط] پدرم. حضرت فرمود: «برو به او نیکی کن». وقتی آن مرد رفت، رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: «لَوْ کانَتْ أُمُّهُ؛ ای کاش مادرش بود».(1)

روایت شده است که مردی مادر پیر و ناتوان خود را بر دوش گرفته و سرگرم طواف بود. در همین هنگام خدمت پیامبر رسید و گفت: آیا با این عمل حق مادرم را ادا کرده ام؟ پیامبر فرمود: «نه، حتی یک نفس او را جبران نکردی».(2)

هر کس خوش دارد عمرش دراز و روزی اش زیاد شود، به پدر و مادرش نیکی کند و صله رحم به جا آورد.

ج) نیکی به پدر و مادر، سبب نزدیکی به رسول خدا صلی الله علیه و آله

روزی خواهر رضاعی رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد وی آمد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبه او بسیار احترام کرد. طولی نکشید که برادر ایشان نیز آمد، ولی پیامبر آن گونه که با خواهرش رفتار کرد، با وی رفتار نکرد. اصحاب پرسیدند: یا رسول اللّه! چرا آن گونه که با خواهرتان رفتار کردید، با برادرتان رفتار نکردید؟ حضرت فرمود: «چون خواهرم بیشتر از برادرم به پدر و مادرم نیکی می کرد».(1)

د) نیکی به پدر و مادر پس از مرگ

رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد نیکی به پدر و مادر حتی پس از مرگ ایشان می فرماید: «سَیُّدُ الْأَبْرارِ یَوْمَ الْقِیامَةِ رَجُلٌ بَرَّ والِدَیْهِ بَعْدَ مَوْتِهِما؛ آقای نیکوکاران در روز قیامت، مردی است که پس از درگذشت پدر و مادر خود به آنان نیکی کند.»(2) درجایی دیگر نیز در مورد چگونگی انجام آن به فرزندان چنین می فرماید:

أَلصَّلاةُ عَلَیْهِما، وَالإِسْتِغْفارُ لَهُما وَ إِنفاذُ عَهْدِهِما مِنْ بَعْدِهِما وَصِلَةُ الرَّحِمِ الَّتِی لا تُوصَلُ إِلاّ بِهِمَا وَ إِکْرامُ صَدِیقِهِما.(3)

دعا کردن برای آنها و آمرزش خواستن برای ایشان و اجرا کردن وصیت هایشان پس از مرگ آنها و صله رحم کردن با خویشان آنها و احترام گذاشتن به دوستان آنها.

ص: 29

ه) زمینه های از بین بردن توهین به پدر و مادر

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مِنَ الْکَبائِرِ شَتْمُ الرَّجُلِ والِدَیْهِ، یَسُبُّ الرَّجُلُ أَباً لِرَجُلٍ فَیَسُبُّ أَباهُ، وَ یَسُبُّ أُمَّهَ

فَیَسُبُّ أُمَّهُ.(1)

از گناهان کبیره است که انسان پدر و مادر خود را دشنام دهد. [به این صورت که] انسان پدر کسی را دشنام دهد و او هم متقابلاً پدر وی را دشنام دهد یا مادر کسی را دشنام دهد و در نتیجه، آن شخص هم مادر او را دشنام گوید.

و) عاق والدین

عاق از نظر دستوری اسم فاعل است و به کسی گفته می شود که به والدین خود خوبی نمی کند.(2) به بیانی دیگر، هرگاه فرزند در حق پدر و مادر نیکی نکند یا آنها را آزار دهد، گفته می شود عاق والدین شده است؛ یعنی از خیر محروم شده است. درحقیقت، در انسان عاق شده، هیچ خیری نیست.(3)

برای کسی که به پدر و مادر نیکی نمی کند و در اصطلاح «عاق» است، آثار بدی در دنیا و آخرت بیان شده است. از جمله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفرمود: «یُقالُ لِلْعاقِّ: إِعْمَلْ ماشِئْتَ فَإِنِّی لا أَغْفِرُ لَکَ؛ به فرزند نافرمان گفته می شود: هر کاری و عبادتی که می خواهی بکن، ولی من (خدا) تو را نمی آمرزم.»(4) در جایی دیگر

ص: 30

می فرماید:

إِثْنانِ یُعَجِّلُهُمَا اللّه ُ فِی الدُّنْیا: الْبَغْیُ وَ عُقُوقُ الْوالِدَیْنِ.(1)

دو کار است که خداوند در همین دنیا سزایش را می دهد: سرکشی و نافرمانی پدر و مادر.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله در حدیث دیگری می فرماید: «مَنْ أَحْزَنَ والِدَیْهِ فَقَدْ عَقَّهُما؛ هر کس پدر و مادر خود را اندوهگین کند، آنان را عاق کرده است.»(2) همچنین امام صادق علیه السلامحتی خیره نگاه کردن را از نمونه های عاق و نافرمانی معرفی می کند: «مِنَ الْعُقُوقِ أَنْ یَنْظُرَ الرَّجُلُ إِلی والِدَیْهِ فَیُحِدَّ النَّظَرَ إِلَیهِما؛ و از جمله نافرمانی از والدین آن است که انسان به آنان خیره نگاه کند».(3)

باید یادآور شویم همان گونه که فرزندان باید از نافرمانی پدر و مادر و بی احترامی به آنها دوری کنند، پدر و مادر هم باید از بی احترامی به فرزندان بپرهیزند که اگر چنین نکنند، درحقیقت، عاق فرزندان خود می شوند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

یَلْزِمُ الْوالِدیْنِ مِنَ العُقوقِ لِوَلَدِهِما مایَلْزَمُ الْوَلَدَ لَهُما مِنْ عُقوقِهِما.(4)

همان گونه که فرزند نباید نسبت به والدین خود بی احترامی کند، شایسته نیست که والدین نیز نسبت به او بی احترامی کنند.

ص: 31

ص: 32

این زمینه فرمود:

مَنْ وُلِدَ لَهُ مَوْلُودٌ فَلْیُؤَذِّنْ فِی أُذُنِهِ الْیُمنی بِأَذانِ الصَّلاةِ وَ لْیُقِمْ فِی اُذُنِهِ الیُسْری، فَإِنَّها عِصْمَةٌ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ.(1)

کسی که صاحب فرزند شد، پس [سزاوار است] در گوش راستش اذان نماز را بگوید و در گوش چپش اقامه بخواند؛ زیرا این عمل، مصونیتی برای فرزند از شیطان رانده شده است.

حَنِّکُوا أَوْلادَکُم بِالتَّمْرِ، فَکَذا فَعَلَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله بِالْحَسنِ علیه السلاموَ الْحُسَیْنِ علیه السلام.(1)

کام فرزندانتان را با خرما بردارید؛ زیرا پیامبر با حسن علیه السلام و حسین علیه السلام چنین کرد.

لا وَلِیمَةَ إِلاّ فِی خَمْسٍ؛ فِی عُرْسٍ أَوْ خُرْسٍ أَو غِدارٍ أَوْ وِکارٍ أَوْ رِکازٍ؛ فَالعُرُسُ التَّزوِیجُ و الخُرْسُ النِّفاسُ بِالْوَلدِ، وَالعِدّارُ الْخِتانُ وَالْوِکارُ الرَّجُلُ یَشْتَرِی الدّارَ وَالرِّکازُ الرَّجُلُ یَقْدَمُ مِنْ مَکَّةَ.(1)

ولیمه و اطعام سزاوار نیست مگر در پنج مورد: عرس؛ خُرس؛ عِذار؛ وکار و رِکاز. [پس حضرت معنا فرمود:] عُرس همان عروسی و ازدواج است؛ خُرس همان تولد فرزند است؛ عذار، ختنه کردن فرزند است؛ وکار، زمانی است که انسان خانه ای می خرد و رکاز زمانی است که انسان از سفر مکه برمی گردد.

بدین ترتیب، اطعام خویشان و مؤمنان در روز هفتم ولادت فرزند از آداب اسلامی است.

«رسول خدا صلی الله علیه و آله از غذای ولیمه ای که مخصوص اغنیا و ثروتمندان است و فقیران به آن مجلس دعوت نشده باشند، نهی فرموده است».(2)

عقیقه، صدقه ای است که برای سلامتی کودک و به شکرانه نعمتی که خداوند به خانواده ارزانی داشته است، داده می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبرای فرزندان خود عقیقه می کرد. عقیقه تا اندازه ای سفارش شده است که اگر پدر و مادری موفق به این کار نشدند، مستحب است انسان پس از بلوغ برای خودش عقیقه کند. امام صادق علیه السلامدرباره این سنّت نبوی می فرماید:

عَقَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ نَفْسِهِ بَعدَ ما جاءَتْهُ النُّبُوَّةُ وَ عَقَّ عَنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ کَبْشیْنِ.(1)

پیامبر پس از نبوت برای خود عقیقه کرد و برای حسن علیه السلام و حسین علیه السلام نیز دو قوچ عقیقه کرد.

حضرت آن هنگام که با دست خویش برای حسن علیه السلام عقیقه کرد، چنین دعا فرمود:

أَللّهُمَّ عَظْمُها بِعَظْمِهِ وَ لَحْمُها بِلَحْمِهِ وَ دَمُها بِدَمِهِ و شَعْرُها بِشَعْرِهِ أَللّهُمَّ اجْعَلْها وِقاءً لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.(2)

خداوندا! استخوان این حیوان را در برابر استخوان فرزندم و گوشت این حیوان را در برابر گوشت فرزندم و خون آن را در برابر خون او و مویش را در برابر موی فرزندم می دهم. خدایا! این قربانی را مایه حفظ محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله قرار ده.

در برخی روایت ها آمده است : «وِقاءً لِفُلانِ بْنِ فُلانٍ؛ مایه حفظ و سلامت او (فرزندم) قرار ده».(3)

ص: 37

حق فرزند بر پدرش این است که نام نیکو برایش انتخاب کند و هنگامی که بالغ شد، به او زن دهد و قرآن را به او بیاموزد.

در جای دیگر فرمود: «تُحَسِّنُ اسْمَهُ وَ أَدَبَهُ و تَضَعُهُ مَوْضِعاً حَسَناً؛ نام نیکو بر او بگذاری و خوب تربیتش کنی و زمینه حرفه خوبی برایش فراهم کنی».(1)

داری؟» عرض کرد: آری. به خدا، وی را دوست دارم. فرمود: «آیا محبت تو را به او بیشتر کنم؟» عرض کرد: آری، پدر و مادرم به فدایت. حضرت فرمود: «هرکس کودک خردسالی از نسل خود را خوشحال کند، خداوند در روز قیامت وی را خوشحال گرداند».(1)

روزی پیامبر با مردم نماز می خواند. حسین علیه السلام که کودکی خردسال بود، نزد آن حضرت نشسته بود و هرگاه پیامبر به سجده می رفت، بر پشت پیامبر می نشست و دو پای خود را تکان می داد و می گفت: «حَل، حَل». سپس حضرت هرگاه می خواست سر از سجده بردارد، حسین علیه السلام را می گرفت و او را کنار خود می گذاشت، ولی زمانی که حضرت به سجده می رفت، حسین علیه السلام به پشت حضرت برمی گشت و همان کلمات را تکرار می کرد. این کار حسین علیه السلام و پیامبر پیوسته تکرار شد تا اینکه حضرت نمازش را به پایان رساند. مردی یهودی که شاهد این ماجرا بود، به حضرت عرض کرد: ای محمد! شما با فرزندان خود رفتاری می کنید که هرگز ما چنین نمی کنیم. حضرت فرمود: «اگر شما به خدا و رسولش ایمان داشتید، هر آینه با کودکان مهربان بودید.» آن یهودی گفت: به درستی که من به خدا و رسول او ایمان می آورم.(2)

نشستن او می شود و ثمره اش انسان صالحی خواهد شد که محور اساسی یک جامعه سالم و پیشرفته است. اسلام در تربیت فرزند به مهر و محبت توجه ویژه ای دارد. محبت، دریافتی درونی است که در رفتار آدمی جلوه گر می شود. به تعبیری دیگر، محبت را باید آشکار ساخت. یکی از راه های اظهار محبت نسبت به فرزندان، بوسیدن است. بوسیدن فرزند نشانه رحمت است و افزون بر آنکه در آرامش و شکل گیری شخصیت فرزند نقش بسزایی دارد، عامل رشد و ترقی پدر و مادر معرفی شده است که آنان را به خدا نزدیک می کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد بوسیدن فرزند می فرماید:

قَبِّلوُا أَوْلادَکُمْ فَإِنَّ لَکُمْ بِکُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَهً فِی الْجَنَّةِ ما بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ خَمْسُ مِأَةِ عامٍ.(1)

فرزندان خود را ببوسید که به هر بوسه، یک درجه در بهشت برای شما است که میان هر دو درجه، پانصد سال فاصله است.

بوسیدن افراد مصداق های متفاوتی دارد. از دیدگاه روایت های اسلامی، بوسیدن پدر و مادر، عبادت است.(1) بوسیدن همسر، بوسه کام بردن است، ولی بوسیدن فرزند مصداق رحمت و مهربانی است.

این گونه رفتار، گواهی بر این سخن ایشان است که فرمود: «مَنْ کانَ عِنْدَهُ صَبِیٌّ فَلْیَتَصابَ لَهُ؛ هر کس کودکی دارد، باید با او کودکانه رفتار کند».(1)

می فهماند که این سیب امانت بود و شما در امانت خیانت کردید که کار بسیار ناپسندی است. تمامی این مفاهیم در آن گریه نهفته است.

عدالت نیز از مقوله هایی است که تمامی انسان ها معنای آن را درک می کنند و دوست دارند همه با آنها به عدالت رفتار کنند. کودکان فطرتی پاک دارند و بی عدالتی و نابرابری، روح آنها را می آزارد، به ویژه اگر این بی عدالتی از سوی پدر و مادر باشد. بنا براین، پدر و مادر باید در رفتار با کودکان نهایت دقت را داشته باشند؛ زیرا ممکن است سخن یا حرکتی از نظر بزرگ ترها عادی به نظر آید، ولی در نگاه تیزبین کودک، معنای دیگری پیدا کند. همچنین فرزندان که پناهی جز پدر و مادر ندارند، اگر با بی عدالتی روبه رو شوند، به چه کسی پناه برند؟

به دلیل اهمیت این موضوع، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با سفارش به عدالت، خدا را ناظر بر رفتار پدر و مادر می داند و می فرماید: «إِتَّقُوا اللّه َ وَاعْدِلُوا فِی أَوْلادِکُمْ؛ از خدا بترسید و میان فرزندان خود به عدالت رفتار کنید».(1)

آن بزرگوار در جایی دیگر خطاب به پدر و مادر می فرماید:

إعْدِلُوا بَیْنَ أَوْلادِکُمْ کَما تُحِبُّونَ أَنْ یَعدِلُوا بَیْنَکُمْ فِی الْبرِّ وَ اللُّطْفِ.(2)

میان فرزندان خود به عدالت رفتار کنید؛ همان گونه که شما نیز دوست دارید آنان در احترام و محبت [نسبت به شما] به عدالت رفتار کنند.

ممکن است پدر یا مادر در برخی مواقع و شرایط به فرزندان خود قول هایی بدهند. در این زمینه باید به دو نکته مهم توجه داشته باشند:

یک - باید وعده هایی به فرزندان بدهند که توان وفای به آن را داشته باشند؛

دو - حتماً به آن عمل کنند.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: «إِذا وَعَدَ أَحَدُکُم صَبِیَّهُ فَلیُنجِز؛ هرگاه یکی از شما به فرزندش وعده داد، پس حتماً به آن وفا کند».(1)

همچنین در سخنی دیگر می فرماید:

أَحِبُّوا الصِّبْیانَ وَ ارْحَمُوهُمْ، فَإِذا وَعَدْتُمُوهُمْ فَفُوا لَهُمْ، فَإِنَّهُمْ لایَرَوْنَ إِلاّ أَنَّکُم تَرْزُقُونَهُمْ.(2)

کودکان را دوست بدارید و با آنها مهربان باشید. پس هرگاه وعده ای به آنها دادید، به آن وفا کنید؛ زیرا آنان تنها شما را روزی دهنده خود می بینند.

تجربه می کند.

حلیمه، مادر رضاعی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره دوران کودکی آن حضرت می گوید: «محمد صلی الله علیه و آله... تا نه سالگی با کودکان بازی می کرد... .»(1) سهل بن سعد نیز می گوید:

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله از کنار کودکانی گذشت که سرگرم خاک بازی بودند. بعضی از اصحاب، آنان را از بازی نهی کردند. حضرت فرمود: رهایشان کنید (بگذارید بازی کنند)؛ خاک چراگاه کودکان است.(2)

امام صادق علیه السلام نقل می کند:

شبی پیامبر به خانه فاطمه وارد شد و حسن و حسین علیهماالسلام با او بودند. پیامبر به آنها فرمود: برخیزید و با هم کشتی بگیرید. فاطمه علیهاالسلامکه برای کاری بیرون از خانه بود، وارد شد و دید پیامبر می فرماید: عجله کن حسن! بر حسین سخت بگیر. فاطمه علیهاالسلامتعجب کرد و فرمود: آیا بزرگ تر را بر کوچک تر تشویق می کنید! پیامبر فرمود: دخترم، آیا راضی نیستید من حسن را تشویق کنم، در حالی که برادرم، جبرئیل، حسین را تشویق می کند و می گوید: حسین، بر حسن سخت بگیر.(3)

رعایت کنند.

الْحِجارَةُ.(تحریم:6)

ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم های آن انسان ها و سنگ ها هستند، حفظ کنید.

پدر و مادر باید بر رفتار فرزندان خود به ویژه کودکان و نوجوانان نظارت داشته باشند. نظارت بدین معناست که مراقب رفتار فرزند خود باشند و نیازها و احساسات وی را درک و برای هدایت او برنامه ریزی کنند.

به منظور آگاهی پدر و مادر از رفتار فرزند خویش و همچنین رسیدگی به آن، نخست پدر و مادر باید به فرزند خود فرصت دهند و در گام بعدی، ضمن برقراری ارتباط کلامی، ارتباط عاطفی قابل اعتمادی نیز با فرزندان خود برقرار کنند. سپس با انتخاب روشی مناسب، به مراقبت از فرزندان خود بپردازند. با استناد به سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، یکی از راه های شناخت فرزند و نظارت بر او، توجه کردن به دوستان اوست. آن حضرت می فرماید:

أَلْمَرءُ عَلی دِینِ خَلِیلِهِ فَلْیَنْظُرْ أَحَدُکُمْ مَنْ یُخالِلُ.(1)

انسان بر دین دوستش است. پس تک تک شما باید توجه داشته باشید که با چه کسی دوست می شود.

نوع رفتار دوستان نزدیک در آدمی اثر بسزایی دارد. بنا براین، پدر و مادر می توانند با هدایت فرزند به دوستی با دوستان خوب، به صورت غیرمستقیم بر فرزندان خود نظارت داشته باشند.

به گفته پیامبر اکرم: «أَلرَّجُلُ راعٍ عَلی أَهْلِ بیتهِ کُلُّ راعٍ مَسْئولٌ عَنْ رَعیَّتهِ؛

ص: 48

مرد، سرپرست خانواده خود است و هر سرپرستی نسبت به زیردستانش مسئول است».(1)

اگر پدر و مادر در روابط خانوادگی و اجتماعی دروغ بگویند، فرزند آن را می آموزد و از پدر و مادر خود پیروی می کند. نقل شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفرمود: «إِذا وَعْدَتُمُوهُمْ فَفُوا لَهُمْ؛ هرگاه به کودکان وعده دادید، به آن وفا کنید.»(1) اگر پدر یا مادر به فرزند خویش وعده ای بدهد و به آن عمل نکند، در واقع، دروغ گویی را به وی آموزش داده است.

دروغ گویی کودکان ممکن است به دلیل ترس از تنبیه و سرزنش باشد. بنا براین، باید کوشید تا با ایجاد امنیت روانی برای کودک، او را به دروغ گویی وادار نسازیم. سخت گیری های نابجا، محروم کردن کودک از چیزهایی که دوست دارد و رفتارهایی مانند آن می تواند زمینه دروغ گویی را در کودکان فراهم سازد.

دروغ، ریشه و کلید بسیاری از گناهان است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مردی که از ایشان خواسته بود او را به عملی راهنمایی کند که به خدا نزدیک شود، فرمود: «دروغ مگو.» پس نگفتن دروغ سبب شد که او از هر معصیت و گناهی به خاطر خدا دوری کند.(2)

برای سلامت روح و روان باید به آنها توجه کرد. یکی از آنها تربیت جنسی است. تربیت جنسی کودکان از مسائل مهم یک خانواده است که در سعادت و شقاوت کودک اثر مستقیم دارد و پدر و مادر باید برای رسیدن به این هدف، تمامی تلاش خویش را به کار گیرند. در این راستا، بهره گیری از سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می تواند آنها را هرچه بیشتر به این هدف نزدیک کند. آن بزرگوار در روایتی خطاب به پدر و مادر می فرماید:

وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوأَنَّ رَجُلاً غَشِیَ امْرَأَتَهُ وَ فِی الْبَیْتِ صَبِیٌّ مُستَیْقِظٌ یَراهَما وَ یَسْمَعُ کَلامَهُما وَ نَفَسَهُما ما أَفْلَحَ أَبَداً إِنْ کانَ غُلاماً کانَ زانیِاً أَوْ جارِیَةً کانَتْ زانِیَةً.(1)

سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، هرگاه مردی با زنش هم بستر شود، در حالی که کودکی در خانه بیدار باشد و آنها را ببیند و سخن و نفس آن دو را بشنود، چنین کودکی هرگز روی رستگاری را نمی بیند. اگر پسر یا دختر باشد، زناکار خواهد شد.

یکی از مواردی که باید والدین به کودکان و نوجوانان آموزش دهند و همواره به آنان یادآوری کنند، اجازه خواستن برای داخل شدن به اتاق اختصاصی پدر و مادر است. خداوند فرموده است:

ای کسانی که ایمان آورده اید! باید بردگان شما و همچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده اند [برای ورود به اتاق شما] در سه وقت از شما اجازه بگیرند؛ پیش از نماز صبح و در نیم روز هنگامی که لباس های [معمولی] خود را بیرون می آورید و پس از نماز عشا ... . (نور: 58)

در همین راستا سفارش شده است بستر کوکان را نیز جدا کنید، چنان که حضرت محمد صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «إِذا بَلَغَ أَوْلادَکُمْ سَبْعَ سِنِینَ

ص: 51

فَفَرِّقُوا بَیْنَ مَضاجِعِهِمْ؛ هرگاه فرزندان شما به هفت سالگی رسیدند، بسترهای آنان را از هم جدا سازید».(1)

آن بزرگوار در کلامی دیگر می فرماید: «أَلصَّبِیُّ وَ الصَّبِیَّةُ... یُفَرَّقُ بَیْنَهُمْ فِی الْمَضاجِعِ لِعَشْر سِنِینَ؛ در ده سالگی، بسترهای پسربچه و دختربچه را جدا سازید».(2)

تربیت، روش های متفاوتی دارد، مانند تشویق و تنبیه. با نگاهی به روایت های اسلامی درمی یابیم که تنبیه را می توان به عنوان یک عامل تربیتی به کار گرفت. البته باید در نظر داشت که تنبیه جنبه تربیتی داشته باشد و برای خاموش کردن خشم نباشد. همچنین به روش، کیفیت و کمیت آن نیز باید بسیار توجه کرد. در حقیقت، مجاز بودن تنبیه به این معنا نیست که در همه جا و همیشه بتوان از آن استفاده کرد.

در سیره عملی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یا ائمه اطهار علیهم السلام کمتر نقل شده است که آن بزرگواران کودکان را تنبیه کرده باشند و شاید در این زمینه چیزی نقل نشده باشد، ولی در مواردی سخنانی نقل شده است مبنی بر اینکه می توانید کودکان را تنبیه کنید. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

أَدِّبْ صِغارَ أَهْلِّ بَیْتِکَ بِلِسانِکَ عَلَی الصَّلاةِ وَالطَّهُورِ فَإِذا بَلَغُوا عَشْرَ سِنِینَ، فَاضْرِبْ وَلا تُجاوِزْ ثَلاثاً.(1)

کودکان خود را با زبان به نماز و وضو تربیت کن و هرگاه به ده سالگی رسیدند، [برای انجام واجبات] آنها را بزن، ولی از سه ضربه تجاوز نکن.

به هر حال، اگر تنبیه بدنی در مواردی روا دانسته شده، بسیار محدود است و به معنای استفاده حتمی از این روش نیست. باید توجه داشت که تنبیه نباید اثر قابل مشاهده ای مانند سرخی و کبودی در بدن بر جای گذارد؛ چون در این صورت، حق الناس به شمار می آید و کیفر دارد.

ص: 53

بدین ترتیب، اگر همه شرایط رعایت شود، فرزند می فهمد که پدر و مادر از روی محبت با او چنین برخوردی کرده اند. بنا براین، احتمال پند گرفتن فرزند افزایش می یابد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود:

مَنْ قَبَّلَ وَلَدَهُ کَتَبَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ حَسَنَةً، وَ مَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ اللّه ُ یَوْمَ القِیامَةِ، وَ مَنْ عَلَّمَهُ القُرْآنَ دُعِیَ بِالْأَبَوَیْنِ فَیُکْسَیانِ حُلَّتَیْنِ یُضِی ءُ مِنْ نُورِهِما وُجُوهُ أهْلِ الْجَّنَةِ.(1)

هر که فرزند خود را ببوسد، خداوند عزوجل برای او یک ثواب می نویسد و هرکه فرزندش را شاد کند، خداوند در روز قیامت، او را شاد می سازد و هر که به او قرآن بیاموزد، [در روز قیامت،] پدر و مادرش فراخوانده می شوند و دو جامه بر آنان پوشانده می شود که از درخشش آن، صورت بهشتیان می درخشد.

دو - آموزش نماز

در دین اسلام، نماز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. نماز، انسان را در مقابل بسیاری از لغزش ها و انحراف ها حفظ می کند. ازاین رو، از مهم ترین وظایف پدر و مادر این است که فرزندان خود را در کودکی به نماز عادت دهند. پیامبر اسلام چنان بر این مسئله تأکید داشت که تنبیه فرزندان را برای انجام آن روا می دانست:

أَدِّبْ صِغارَ أَهْلِ بَیْتِکَ بِلِسانِکَ عَلَی الصَّلاةِ وَ الطَّهُورِ فَإِذا بَلَغُوا عَشْرَ سِنِینَ، فَاضرِبْ ولا تُجاوِزْ ثَلاثاً.(2)

کودکان خود را با زبان به نماز و وضو مؤدب ساز (عادت بده) و هرگاه به ده سالگی رسیدند، آنها را [به دلیل سستی در نماز] بزن، ولی از سه ضربه فراتر نرو.

آشنا ساختن کودکان با نماز، سیره عملی رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام است. آن بزرگواران، فرزندان خود را از سنین پایین تر با نماز آشنا می کردند. حضرت در روایتی می فرماید: «إِذا عَرَفَ الغُلامُ یَمِینَهُ مِنْ شِمالِهِ فَمُرُوهُ بالصَّلاةِ؛ هرگاه پسر بچه دست راست را از دست چپ تشخیص داد، او را به نماز خواندن دستور دهید».(3) در روایتی دیگر، سن آموزش نماز به کودک را مشخص می کند و می فرماید: «مُرُوا صِبْیانَکُمْ بِالصَّلاةَ إِذا کانُوا أَبْناءَ سِتِّ سِنِینَ؛ هرگاه فرزندانتان به شش سالگی رسیدند، آنها را به نماز

ص: 55

خواندن دستور دهید».(1)

سه - روزه کله گنجشکی

یکی از عبادت هایی که سزاوار است کودک از همان نخستین دوره تربیت با آن آشنا شود، روزه است. روزه، زمینه ساز برقراری ارتباط با خدا و به تعبیر قرآن کریم، راهی برای پرهیزگاری است.(2)

درباره روزه کودک، اصطلاح عامیانه «سرگنجشکی» را به کار می برند که این تعبیر ریشه روایی دارد. در اصول کافی از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

ما فرزندان خود را در هفت سالگی در حدی که توان روزه را دارند، به روزه گرفتن فرمان می دهیم. به اندازه نصف روز، بیشتر یا کمتر. پس هرگاه تشنگی و گرسنگی بر آنها چیره شد، افطار می کنند. [این نوع روزه گرفتن کودکان برای آن است که ]کودکان به روزه عادت کنند و توان مند شوند. پس هرگاه فرزندانتان به نه سالگی رسیدند، آنان را به روزه گرفتن فرمان دهید تا هر اندازه از روز را که می توانند، روزه بگیرند و هرگاه تشنگی بر آنها چیره شد، افطار کنند.(3)

چهار - احترام به دختران

از نگاه اسلام، میان فرزند دختر و فرزند پسر، تفاوتی وجود ندارد. ازاین رو، به پدر و مادر سفارش می کند در چگونگی رفتار با آنان، یکی را بر دیگری برتری ندهند. در زمان جاهلیت، به دختر به گونه ای دیگر می نگریستند و او را مایه بدبختی و نکبت خانواده می شمردند و رفتارهای ناشایستی در قبال فرزند دختر انجام می دادند. [البته ممکن است امروزه نیز این نگاه به فرزند دختر البته کم رنگ تر از گذشته وجود داشته باشد.] پیامبر

ص: 56

اکرم صلی الله علیه و آله با این افکار و عقاید به مقابله برخاست و در این زمینه به والدین به ویژه پدران درباره رفتار با دختران سفارش هایی کرد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله، نگاه محبت آمیز به دختران را سبب بهشتی شدن پدر و مادر می دانست:

مَنْ وُلِدَت لَهُ ابْنَةٌ فَلَمْ یُؤْذِها وَ لَمْ یُهِنْها وَ لَمْ یُؤثِرْ وُلْدَهُ عَلَیْها - یَعْنِی الذُّکُورَ - أَدْخَلَهُ اللّه ُ بِهَا الْجَنَّةً.(1)

هرکس که برایش دختر به دنیا آید و او را آزار ندهد و حقیر نشمارد و پسران خود را بر او ترجیح ندهد، خداوند به واسطه آن دختر، او را به بهشت می برد.

در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است:

مَنْ کانَتْ لَهُ ابْنَةٌ فَأَدَّبَها وَ أَحْسَنَ أَدَبَها، وَ عَلَّمَها فَأَحْسَنَ تَعْلِیمَها فَأَوْسَعَ عَلَیْها مِنْ نِعْمِ اللّه ِ الَّتِی أَسْبَغَ عَلَیهِ کانَتْ لَهُ مَنَعَةٌ وَ سِتْرٌ مِنَ النّْارِ.(2)

هرکه دختری داشته باشد و او را نیکو تربیت کند و به خوبی آموزش دهد و از نعمت هایی که خداوند ارزانی اش کرده است، او را به وفور بهره مند سازد، آن دختر برای وی، مانع و پرده ای در برابر آتش دوزخ خواهد بود.

این بحث را با سخنان پیامبراعظم صلی الله علیه و آله درباره پدران آخرالزمان به پایان می بریم. روزی دیدگان مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبه کودکانی افتاد و فرمود: «وای به حال کودکان آخر الزمان از دست پدرانشان!» عرض شد: یا رسول اللّه! از پدران مشرکشان؟ حضرت فرمود: «خیر، از پدران مسلمان و مؤمنشان که چیزی از واجبات دینی به آنها یاد نمی دهند و هرگاه [خود] فرزندان بخواهند [از مسائل دینی] چیزی یاد بگیرند، آنان را بازمی دارند. این پدران از فرزندان خود به این دل خوشند که آنها بهره ناچیزی از دنیا را به دست آورند. پس من از این پدران بیزارم و از آنها فاصله دارم و آنان نیز از من».(3)

ص: 57

ص: 58

یک بار دیگر هم اتفاق افتاد، این بار) با خودش فکر کرد از من چه کاری ساخته است؟ به نظرش رسید عجالتا این قدر از او ساخته هست که برود به صحرا و هیزمی جمع کند و بیاورد و بفروشد. رفت و تیشه ای عاریه کرد و به صحرا رفت. هیزمی جمع کرد و فروخت. لذت حاصل دست رنج خویش را چشید. روزهای دیگر به این کار ادامه داد...».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ما أَکَلَ أَحَدٌ طَعاماً قَطُّ خَیراً مِنْ أن یَأکُلَ مِن عَمَلِ یَدِهِ وَ إِنَّ نَبِیَّ اللّه ِ داوُودَ کانَ یَأْکُلُ مِنْ عَمَلِ یَدِهِ.(2)

هرگز کسی غذایی بهتر از دست رنج خود نخورده است. پیامبر خدا، داوود علیه السلام، از دست رنج خود می خورد.

پیامبر در سخنی دیگر، کسی را که از دست رنج خود می خورد و شب ها به خانه بازمی گردد، آمرزیده بارگاه حق تعالی معرفی می کند:

ما أَکَلَ الْعَبْدُ طَعاماً أَحَبُ إِلَی اللّه ِ تَعالی مِنْ کَدِّ یَدِهِ وَ مَنْ باتَ کالّاً مِنْ عَمَلِهِ باتَ مَغْفُوراً لَهُ.(3)

بنده هیچ غذایی نخورد که نزد خدای متعال محبوب تر از دست رنج او باشد. هر که شب را با تنی خسته از کار بخوابد، آمرزیده می شود.

در این راستا، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله بهترین کسب و کار را کاری می داند که با دست خود شخص انجام گیرد: «برترین کسب و درآمد، معامله

ص: 60

درست کارانه و کار کردن انسان با دست خودش است».(1)

روزی حلال است.»(1) و همچنین می فرمود: «أَلْکادُّ عَلی عِیالِهِ کَالمُجاهِدِ فِی سَبیلِ اللّه ِ؛ کسی که برای کسب هزینه خانواده اش زحمت بکشد، مانند مجاهد در راه خداست.»(2) آن حضرت، کسب درآمد حلال را بر هر مسلمانی چه مرد و چه زن واجب می داند و می فرماید: «طَلَبُ الْحَلالِ فَرِیضَةٌ عَلی کُلِّ مُسْلمٍ وَ مُسْلِمَةٍ؛ کسب درآمد حلال بر هر مرد و زن مسلمان واجب است».(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کسی را که برای تأمین هزینه خانواده تلاش نکند، از رحمت خدا دور می داند. در روایتی از آن حضرت نقل شده است: «مَلْعُونٌ، مَلْعُونٌ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ یَعُولُ؛ از رحمت خدا به دور است، از رحمت خدا به دور است کسی که هزینه خانواده خود را تأمین نکند».(4)

از دیدگاه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله بهترین درآمد آن است که با راستی و تلاش به دست آید: «خَیْرُ الْکَسْبِ کَسْبُ یَدَیِ الْعامِلِ إذا نَصَحَ؛ بهترین درآمد، درآمد کارگری است که در کارش صداقت داشته باشد».(5)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، بیشترین نگرانی خود را پس از مرگ از چیزهایی از جمله کسب و کارهای حرام و رباخواری امت خود می دانست. ایشان با بیان سخنانی، امت خویش را از آن کارها برحذر داشت و فرمود:

إِنَّ أَخْوَفَ ما أخافُ عَلی أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی هذِهِ الْمَکاسِبُ الْحَرامُ وَالشَّهْوَةُ الْخَفِیَّةُ وَ

ص: 62

الرِّبا.(1)

بیشترین چیزی که پس از مرگم از آن بر امتم می ترسم، درآمدهای حرام، گناهان جنسی پنهانی و رباخواری است.

باید دانست مال حرام آثار منفی بسیاری به همراه دارد و بر نسل های آینده نیز اثر می گذارد.(2)

می کند.

تنها با دوری جستن از حرص و آز می توان قناعت پیشه خود ساخت. ائمه اطهار علیهم السلام به شیعیان سفارش کرده اند که در مسائل مالی و اقتصادی به زیردستان خود بنگرید؛ زیرا این کار، آدمی را قانع تر می سازد.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز مسلمانان را به قناعت تشویق می کند و در این باره می فرماید: «إِقنَعْ بِما أوتِیَتَهُ یَخِفَّ عَلَیْکَ الْحِسابُ؛ به آنچه داده شده ای، قانع باش تا حسابت سبک شود.»(2) همچنین در کلامی دیگر نشانه مؤمن را کم خرج بودن او می داند و می فرماید: «ألْمؤمِنُ یَسِیرُ الْمَؤُونَةِ؛ مؤمن، کم خرج است».(3)

هیچ مردی درِ نیازخواهی را به روی خود نگشود مگر آنکه خداوند دری از فقر را به روی او باز کرد.

آن بزرگوار تنها در دو مورد، درخواست کردن را روا دانسته است که آن هم باید از اهلش باشد. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «إِنَّ الْمَسْأَلَةَ لاتَحِلُّ إِلاّ لِفَقْرٍ مُدْقِعٍ أَوْ غُرْمٍ مُقْطِعٍ؛ درخواست از دیگران روا نیست مگر در صورت فقر کشنده یا وام کمرشکن».(1)

ج) فقر نفس

فقر نفس عبارت است از «آزمندی و سیری ناپذیری.» برای پی بردن به معنای دقیق تر آن، رسول خدا صلی الله علیه و آله در کلامی فرمود: «کادَ الفَقرُ أَن یَکُونَ کُفْرا؛ نزدیک است که فقر به کفر بینجامد».(1)

د) فقر و نیازمندی به خدا

برای درک این منظور می توان از آیه: «رَبِّ إِنِّی لِما أنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ.» (قصص: 24) کمک گرفت. با اندکی تأمل درمی یابیم که معنای دوم و سوم یک معنای منفی است. همچنین می توان نتیجه گرفت که روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، معنای دوم را نیز دربرمی گیرد. راغب اصفهانی در میان این چهار مورد، معنای سوم را برگزیده است.

اسلام، خانواده ای را می پسندد که در آن کار و کوشش، نشاط و شادی و عبادت و بندگی حاکم باشد. شعار خانواده مسلمان، کار بوده و از هرگونه تنبلی و سستی گریزان است. بی توجهی به کار می تواند انسان را به سوی فقر بکشاند. در صورتی که اسلام، فقر و تنگ دستی را برای خانواده مسلمان نمی پسندد. فقر نه تنها، زندگی مادی انسان را تحت تأثیر قرار می دهد، بلکه ممکن است افراد خانواده را با انواع انحراف ها روبه رو سازد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «کاد الفقرُ أن یکونَ کفرا؛ نزدیک است که فقر به کفر انجامد».(2)

فقر و نداری چنان زشت و بد است که رسول اکرم صلی الله علیه و آلهگاهی دست

ص: 68

به دعا برمی داشت و از فقر به خدا پناه می برد و می فرمود: «أَللّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْکُفْرِ و الفَقْرِ؛ بار خدایا! از کفر و فقر به تو پناه می برم.»

مردی عرض کرد: آیا این دو با هم برابرند؟ فرمود: «آری.»(1) از دیدگاه آن حضرت: «فقر، بدتر و سخت تر از کشته شدن است».(2)

بنا بر روایات، عوامل متعددی می تواند فقر و نداری را از انسان و خانواده اش دور کند.

یکی از عوامل مهم در از بین بردن فقر، کار و تلاش است. انسان با برگزیدن حرفه ای مناسب یا با بازرگانی می تواند از فقر فاصله بگیرد. در روایت های اسلامی به عوامل دیگری در این باره اشاره شده است. ازجمله اینکه انسان از خدا کمک بخواهد و زهد پیشه کند و در زندگی نیز میانه روی و صرفه جویی را در پیش گیرد. خوبی کردن، صدقه دادن و بخشش نیز از عواملی است که در ریشه کن کردن فقر مؤثر است. در برخی از روایت ها، صله رحم، شکیبایی، پایداری و ذکر «لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلاّ بِاللّه ِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» از عوامل از بین برنده فقر معرفی شده است. شاید دلیل اینکه این ذکر به عنوان عامل از بین برنده فقر معرفی شده است، این باشد که انسان را به خدا امیدوار می کند که تمامی دگرگونی ها در دست قدرت اوست.

انسان در پناه چنین قدرتی می تواند با تلاش و برنامه ریزی، فقر را

ص: 69

ریشه کن کند. در کنار این موارد، باید از عواملی که سبب فقر می شود، دوری گزینیم. برخی از این عوامل عبارتند از: دم زدن از ناداری؛ حرص؛ خیانت؛ تنبلی؛ نیازخواهی از مردم؛ عاق والدین؛ زنا؛ بریدن از خویشاوندان و دروغ گفتن.(1)

را برگزیند و زندگی خود و خانواده اش را بر این پایه سامان دهد. این روشی است که خدا و رسولش آن را دوست دارند. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «ما مِنْ نفقَةٍ أحَبُّ إلی اللّه ِ مِنْ نَفَقَةِ قَصْدٍ؛ هیچ خرجی در نزد خدا، محبوب تر از خرجی نیست که با میانه روی همراه باشد.»(1) خداوند رحمان در قرآن کریم درباره بندگان خاص خود می فرماید:

بندگان خدای رحمان کسانی هستند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی کنند و نه تنگ می گیرند و میان این دو [روش] حد وسط [و میانه] را برمی گزینند. (فرقان: 67)

همچنین در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «مَنِ اِقْتَصَدَ أَغْناهُ اللّه ُ؛ هر کس میانه روی کند، خدا توانگرش می سازد».(2)

باید بیشترین تلاش تو برای نماز باشد؛ زیرا نماز پس از پذیرفتن دین، در رأس اسلام است.

هر کدام از آموزه های اسلام از جایگاهی ویژه برخوردارند که برای شناخت این جایگاه باید از قرآن و روایت های اسلامی بهره جست. خداوند در قرآن کریم آشکارا می فرماید: «حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِینَ؛ بر نمازها و نماز میانه مراقبت کنید و خاضعانه برای خدا به پا خیزید». (بقره: 238)

پیامبر درباره نماز تعبیرهای متفاوتی به کار برده است. آن حضرت در کلامی می فرماید: «إِنَّ الصَّلاةَ قُرْبانُ المُؤْمِنِ؛ نماز، مایه تقرب مؤمن به خداست.»(1) یا «خَیْرُ مَوضُوع؛ نماز، بهترین تکلیفی است که [از جانب خدا] وضع شده است.»(2) همچنین از آن حضرت نقل شده است:

مَثَلُ الصَّلاةِ مَثَلُ عَمُودِ الفُسْطاطِ؛ إِذا ثَبَتَ الْعَمُودُ نَفَعَتِ الْأَطْنابُ وَالْأَوتادُ وَالْغِشاءُ، وَ إِذا انْکَسَرَ الْعَمُودُ لَمْ یَنْفَعْ طُنُبٌّ وَلا وَتِدٌ وَ لا غِشاءٌ.(3)

مثل نماز مثل ستون خیمه است؛ اگر ستون محکم باشد، طناب ها و میخ ها و چادر کارآیی دارند، ولی اگر ستون بشکند، نه طنابی به کار می آید و نه میخی و نه چادری.

این تعبیرها نشان دهنده اهمیت و جایگاه نماز است. باید افراد خانواده به گونه ای تربیت شوند که نماز را در هیچ شرایطی ترک نکنند. اگر افراد خانواده، نمازخوان باشند، می توان امید داشت که آن جامعه رستگار شود.

ص: 72

در روایتی آمده است که حضرت رسول درباره مردی که با آن حضرت نماز می خواند و با این حال، مرتکب کارهای زشت می شد، فرمود: «نمازش، روزی او را از زشت کاری بازخواهد داشت.» پس دیری نگذشت که آن مرد توبه کرد».(1) خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، خانواده ای است که این فرموده الهی را پیوسته در خاطر خود داشته باشند و به آن عمل کنند: «حافِظُوا عَلی الصَّلَواتِ؛ بر نمازها مراقبت کنید».(2)

بر اهل آن خانه، آسانی و گشایش نازل می شود و خیر و برکت آن زیاد می گردد و افراد آن خانواده در فزونی خواهند بود.

سَلُوا اللّه َ عَزَّوجَلَّ ما بَدا لَکُمْ مِنْ حَوائِجِکُمْ حَتّی شِسْعَ النَّعْلِ؛ فَإِنَّهُ إنْ لَمْ یُیَسِّرْهُ لَمْ یَتَیَسَّرْ.(1)

برای هر حاجتی که دارید، حتی اگر بند کفش باشد، دست خواهش به سوی خدای عزوجل دراز کنید؛ زیرا تا او آن را آسان نگرداند، آسان (و برآورده) نشود.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله درباره اهمیت دعا می فرماید: «الدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤمِنِ وَ عَمُودُ الدّینِ وَ نُورُ السَّمواتِ والاَرْضِ؛ دعا، سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان ها و زمین است».(2)

بر هر انسانی واجب است که پروردگار خویش را به پاس تمامی نعمت هایی که به او ارزانی داشته است، شبانه روز یاد کند که خداوند می فرماید: «تَدْعُونَ رَبَّکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهْارِ».(3)

خانواده باید برای آن برنامه متفاوتی داشته باشند. جمعه، روز تعطیلی مسلمانان و روز عید آنان است. توجه به جمعه از سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهاست. حضرت در این باره می فرماید: «إِشْتَرُو لِصِبْیانِکُمْ اللَّحْمَ وَ ذَکِّرُوهُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ؛ برای فرزندان خود گوشت بخرید و [فضیلت] روز جمعه را به ایشان یادآوری کنید».(1)

روز جمعه به سبب اینکه تمامی افراد خانواده در کنار هم هستند، می تواند بهترین روز هفته باشد؛ زیرا پس از خستگی های روزانه، جمعه، تنها روزی است که می توان به استراحت پرداخت و در کنار افراد خانواده، لحظه های خوشی را سپری کرد. در این میان، از سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که در روایت های اسلامی به آن اشاره شده است، می توان نتیجه گرفت که به جز پرداختن به مسائل مادی و خرید برخی کالاهای ضروری، شایسته است برای آموختن دستورهای الهی در روز جمعه برنامه ریزی شود.(2)

ص: 76

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، پی آمد نگاه های گناه آلود را رویش تخم هوا و هوس در دل انسان و روی آوردن غفلت به روح و قلب آدمی می داند: «إِیّاکُمْ وَ فُضُولَ النَّظَرِ، فَإِنَّهُ یَبْدُرُ الهَوی، وَ یُولِدُ الْغَفْلَةَ؛ از نگاه های زیادی بپرهیزید؛ زیرا آن تخم هوس می پراکند و غفلت می زاید».(1)

ابن عباس می گوید:

فضل بن عباس روز عرفه کنار پیامبر ایستاده بود و به زن ها نگاه می کرد. پیامبر چندین بار با دست خویش، روی او را از زن ها برگرداند، ولی این جوان دوباره به طرف زن ها برمی گشت. پیامبر فرمود: پسر برادر! هر کس در این روز مالک چشم و گوش و زبان خود باشد، خدا او را می آمرزد.(2)

مؤمنش بازدارد.»(1)

اگر زن و شوهر این دستور را در زندگی خود به کار برند، بسیاری از مشکلات آنان حل خواهد شد. برای مثال، اگر زن در مقابل همسرش به عیب های خود بیندیشد و تلاش کند آنها را برطرف کند و مرد نیز در مقابل همسرش این راه را برگزیند، می توان انتظار داشت که بسیاری از مشکلات خانوادگی برطرف شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در کلامی دیگر، شخصی را که درصدد برطرف کردن عیب های خود باشد و از پرداختن به عیب های دیگران باز ایستد، سزاوار آن می داند که در روز قیامت در سایه عرش خدای عزوجل باشد.(2)

ب) نکوهش توجه کردن به عیب دیگران

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

کَفی بِالْمَرْءِ عَیباً أَنْ یَنْظُرَ مِنَ النّاسِ إِلی ما یَعْمی عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ و یُعَیِّرَ النّاسَ بِما لایَسْتَطیعُ تَرْکَهُ، وَ یُؤْذِی جَلِیسَهُ بِما لایَعْنِیهِ.(3)

آدمی را همین عیب بس که عیبی را در مردم ببیند و در خود نبیند و مردم را به خاطر کاری سرزنش کند که خود نمی تواند آن را ترک کند و هم نشین خود را با چیزهای نامربوط و بیهوده بیازارد.

ج) پوشاندن عیب دیگران

برای اینکه کانون خانواده، گرم و پایدار بماند، باید تلاش کنند عیب های

ص: 79

یکدیگر را بپوشانند و آن را نزد دیگر افراد خانواده آشکار نسازند. این عمل کم کم اثر می گذارد و شخصی که عیبش پنهان نگه داشته شده است، در صدد اصلاح خود برمی آید.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

مَنْ سَتَرَ أَخاهُ فِی فاحِشَةٍ رَآها عَلَیْهِ سَتَرَهُ اللّه ُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ.(1)

هر که از برادر خود کار زشتی ببیند و آن را پوشیده نگه دارد، خداوند در دنیا و آخرت عیب پوش او باشد.

آدمی باید از افشای عیب دیگران بهراسد؛ زیرا در برخی از روایت ها اشاره شده است که اگر کسی چنین کند، خداوند او را رسوا می سازد، حتی اگر در داخل خانه اش باشد.(2)

خانواده آسیب برساند که بعضی از این آسیب ها هرگز جبران شدنی نیست. بر این اساس سفارش شده است که هنگام خشم و عصبانیت، از هرگونه تصمیم گیری و کاری خودداری شود.

به طور کلی، در روایت های اسلامی بر فرو بردن خشم بسیار تأکید شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سخنان ارزشمند بسیاری در این باره فرموده است که توجه به آنها می تواند برای درمان خشم کارساز باشد. اینک چند مورد از سخنان آن حضرت را در این باره بازگو می کنیم: «أَلْغَضَبُ یُفسِدُ الإِیمانَ کَما یُفسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ؛ خشم، ایمان را تباه می کند؛ همان گونه که سرکه، عسل را.»(1) در کلامی دیگر از ایشان نقل شده است: «لَیْسَ الشَّدِیدُ بِالصُّرَعَةِ، إِنَّما الشَّدِیدُ الَّذِی یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ؛ پهلوانی به زمین زدن حریف نیست، بلکه پهلوان کسی است که هنگام خشم، خویشتن دار باشد.»(2) همچنین می فرماید: «مَنْ کَظَمَ غَیْظاً مَلَأَ اللّه ُ جَوْفَهُ إِیماناً؛ هرکه خشمی را فرو خورد، خداوند درون او را از ایمان پر کند».(3)

بر اساس برخی روایت های اسلامی، خودبزرگ بینی، گردن فرازی و حقیر شمردن مردم، ریشه خشم و غضب است.(4) برخی پژوهشگران، عوامل دیگری چون شوخی، یاوه گویی، سرزنش کردن، بی وفایی، خیانت و آزمندی شدید به مال و مقام را ریشه خشم دانسته اند.(5)

ص: 81

إِنَّ مِنْ شَرِّ عِبادِ اللّه ِ مَنْ تُکْرَهُ مُجالَسَتُهُ لِفُحْشِهِ.(1)

از بدترین بندگان خدا کسی است که [مردم] از هم نشینی با او به دلیل بدزبانی و فحاشی او کراهت دارند.

طَمَعٍ یَرُدُّ إِلی مَطْمعٍ.(1)

از سه چیز به خدا پناه برید: طمع بی جا، طمعی که به ننگ و پستی می کشاند و طمعی که به طمع دیگر می انجامد.

طمع، انسان را به چشم و هم چشمی می کشاند که ریشه بسیاری از مفاسد است و گاهی سبب از هم پاشیدن کانون خانواده می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفرمود:

زنهار از پوشیدن جامه طمع؛ زیرا طمع، دل ها را به آزمندی شدید می آمیزد و مُهر دنیادوستی بر دل ها می زند و آن، کلید هر بدی است و منشأ هر گناهی و موجب برباد رفتن هر کار نیکی است.(2)

السّاعاتِ وَ استِجمامٌ لِلْقُلُوبِ وَ تَوْزِیعٌ لَها.(1)

در صحف ابراهیم آمده است خردمند تا زمانی که خردش از او گرفته نشده است، باید ساعت هایی را برای خود در نظر گیرد: زمانی برای مناجات با پروردگارش؛ زمانی برای حساب کشیدن؛ زمانی برای اندیشیدن در نعمت هایی که خدای عزوجل به او ارزانی داشته است و زمانی برای بهره مند ساختن نفس خود از حلال؛ زیرا این زمان، کمکی است به آن سه زمان دیگر و مایه آسودگی و رفع خستگی دل ها.

در بیشتر روایت های مربوط به تقسیم زمان های روزانه زندگی، به مناجات با پروردگار توجه ویژه ای شده است که نشان می دهد ارتباط با خدا می تواند یکی از برنامه های منظم افراد خانواده جهت افزایش روحیه معنوی در زندگی باشد. برنامه دیگری که در برخی از روایت ها به آن اشاره شده، کار کردن برای تأمین هزینه زندگی است. انسان مؤمن در سایه کار و تلاش، اسباب زندگی خود را فراهم می آورد و دست نیاز به سوی کسی دراز نمی کند.

از دیگر نکته های مهمی که در برخی روایت ها به آن پرداخته شده، داشتن تفریح و استفاده کردن از لذت های حلال خداست. خانواده هایی که تفریح را در زندگی خود نهادینه می کنند، هم در کار و هم در عبادت موفق ترند. ازاین رو، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اشاره دارد که این زمان (زمان تفریح و استفاده از لذت های حلال) کمک کننده به دیگر زمان ها و فعالیت های انسان است. داشتن تفریح سالم سبب می شود که انسان خسته نشود و همیشه شاداب باشد. نکته آخر، محاسبه فعالیت هاست. این برنامه، نوعی

ص: 85

مراقبت از خود است. با داشتن این برنامه، انسان به جایی می رسد که به ارزیابی خود می پردازد و از نتایج آن در زندگی اش سود می جوید و این کار سبب رشد و تعالی او می شود.

انواعی دارد. ممکن است برخی از گناهان تنها به خود انسان زیان برساند، ولی برخی از گناهان به بنیاد خانواده آسیب می رساند و گروهی دیگر، جامعه را دچار مشکل می کند. برای نمونه، ترک امر به معروف و نهی از منکر، گناهی است که جامعه را تهدید می کند. اگر این گناه در جامعه رایج شود، به گونه ای که بیشتر مردم به آن دچار شوند و احساس مسئولیت نکنند، انسان های نااهل بر جامعه حاکم می شوند و حاکمیت آنها، حاکمیت زشتی ها و پلیدی ها را به همراه می آورد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله در معرفی انواع گناهان به دسته ای از گناهان، اشاره می کند که انجام آن سبب ویرانی بنیان خانواده می شود. حضرت می فرماید:

أَرْبَعٌ لاتَدْخُلُ بَیْتا واحِدَةٌ مِنْهُنَّ اِلاّ خَرِبَ وَ لَمْ یُعْمَرْ بِالْبَرَکَةِ: الْخِیانَةُ: وَ السَّرِقَةُ وَ شُرْبُ الْخَمرِ وَ الزِّنا.(1)

چهار چیز است که اگر یکی از آنها به خانه ای درآید، حتما آن خانه ویران می شود و با برکت آباد نمی شود و برکت از آن می رود. [آن چهار گناه عبارت است از:] خیانت ورزیدن، دزدی، نوشیدن شراب و زنا.

خیانت، دزدی، شراب خواری و زنا از گناهانی است که اگر در خانواده ای رسوخ کند، نه تنها به تک تک افراد زیان می رساند، بلکه بنیان خانواده را نیز از هم می پاشد. اگر در خانواده ای، زن و شوهر به یکدیگر خیانت کنند، اعتماد از آن خانواده رخت برمی بندد. به تدریج، اختلاف و دشمنی جای دوستی و محبت را می گیرد و خانواده همانند یک بنای بی بنیاد

ص: 87

فرو می ریزد. مال حرام نیز مانند خیانت، اثر ویرانگری بر بنیاد خانواده می گذارد. شراب خواری، گناهی است که با ورود آن به حریم خانواده، عقل و خرد به آن خانواده پشت می کند و به جای آن، شهوت و نابخردی حاکم می شود. انسان شراب خوار در حالت مستی چیزی نمی فهمد و در آن حالت، نه تنها به خود، بلکه به دیگران نیز آسیب می رساند، به گونه ای که برخی از آن آسیب ها جبران ناپذیرند و سبب فرو پاشی خانواده می شوند. اگر در خانواده ای، روابط نامشروع وجود داشته باشد و به تدریج، به تمامی افراد آن خانواده سرایت کند، روشن است که بر سر آن خانواده چه خواهد آمد. این گناه همانند یک عامل ویرانگر چنان خانواده را از هم می پاشد که به هیچ صورت قابل بازسازی نیست.

می خورند.

در روابط میان افراد خانواده، زن و مرد بیش از آنکه خود را ببینند، باید همسر خود را ببینند و به خواسته های مشروع او اهمیت دهند. همچنین والدین باید در تربیت فرزندان، احساسات و نیازهان آنان را در نظر بگیرند و در برآوردن خواسته هایشان تلاش کنند. با این کار روابط میان اعضای خانواده گرم تر و صمیمی تر خواهد شد.

ص: 89

خوش رویی، بر محبت می افزاید و کینه را از دل می زداید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «حُسْنُ الْبِشْرِ یَذْهَبُ بِالسَّخِیمَةِ؛ خوش رویی، کینه را می زداید».(1)

یکی از حقوق اجتماعی، برخورد مناسب افراد با یکدیگر است. یک مسلمان به حکم مسلمانی وظیفه دارد با دیگران با روی گشاده برخورد کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در کلامی زیبا می فرماید: «أَلْقِ أَخاکَ بِوَجْهٍ مُنْبَسِطٍ؛ با برادرت [و دیگران ]با روی گشاده برخورد کن.»(2) همچنین در سخنی دیگر فرموده است:

اِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النّاسَ بِأَمْوالِکُمْ، فَألْقَوْهُمْ بِطَلاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ.(3)

به درستی که شما هرگز نمی توانید با اموال خود به مردم وسعت ببخشید. پس با آنان با گشاده رویی و خوش رویی تمام برخورد کنید.

هر که پیش از سلام کردن، سخن گفتن را آغاز کند، پاسخش را نگویید و پیش از سخن گفتن، سلام کنید.

خوب است افراد خانواده در سلام کردن به یکدیگر سبقت گیرند. سلام، نماد آشتی است. هرگاه میان زن و شوهر کدورتی پیش آید، آسان ترین راه برای عادی جلوه دادن روابط در خانواده، همین یک کلمه، یعنی «سلام» است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود: «أَوْلَی النّاسِ بِاللّه ِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلامِ؛ نزدیک ترین مردم به خدا و رسولش کسی است که با سلام، گفتارش را آغاز کند».(1)

درباره سلام، آدابی بیان شده است که رعایت آن، مناسب و مفید است. از جمله اینکه کوچک به بزرگ، رهگذر به نشسته، گروه اندک به گروه بسیار و سواره به پیاده سلام کند. نکته قابل توجه در روایت ها این است که افراد برخوردار از موقعیت اجتماعی بالاتر باید در سلام کردن پیشی گیرند. برای نمونه گفته شده است آن کس که بر اسب سوار است، به کسی که بر استر سوار است، سلام کند.

به طور کلی، باید کوشید تا این سنّت اسلامی در خانواده و جامعه روزبه روز رواج بیشتری یابد و انسان ها در سلام کردن بر یکدیگر سبقت گیرند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «اِنَّ أَبْخَلَ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛ بخیل ترین مردم کسی است که در سلام کردن بخل ورزد.»(2) همچنین می فرمود: «وَ إِذا تَلاقَیْتُمْ فَتَلاقُوا بِالتَّسْلِیمِ وَ التَّصافُحِ، وَ إِذا تَفَرَّقْتُمْ فَتَفَرَّقُوا بِالْإِسْتِغْفارِ؛ هرگاه به هم

ص: 92

رسیدید، سلام گویید و دست دهید و چون از هم جدا شدید، با آمرزش خواهی، یکدیگر را ترک کنید».(1)

بیشتر آن را در مورد دروغ زبانی به کار می برند.(1) بهتان، نسبت دادن سخن یا کاری به شخص یا گروهی است که آن شخص یا گروه از آن سخن یا کار به دور باشند. این عمل، نوعی ستم در حق دیگران است و می تواند آبروی شخص را از بین ببرد یا شخص را دچار ناراحتی های روحی کند. بنا براین، بهتان، نوعی حق الناس است که آثار آن تنها با استغفار زبانی از بین نمی رود. همچنین بهتان از جمله رفتارهای نامناسبی است که می تواند آرامش خانواده را بر هم زند و در مواردی، بنیاد خانواده ای را از هم بپاشد. جبران چنین گناهی زمانی ممکن است که انسان حقوق دیگران را جبران کند که البته در مواردی مثل ریختن آبروی افراد، جبران آن همچون برگرداندن آب رفته به جوی است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ بَهَتَ مُؤْمِنا أَوْ مُؤْمِنَةً أَوْ قالَ فِیهِ ما لَیْسَ فِیهِ أَقامَهُ اللّه ُ تَعالی یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی تلٍّ مِنْ نارٍ حَتّی یَخْرُجَ مِمّا قالَهُ فِیهِ.(2)

هر کس به مرد یا زن مؤمن بهتان زند یا درباره او چیزی بگوید که از آن مبراست، خداوند وی را در روز رستاخیز بر تلی از آتش نگه دارد تا از حرف خود درباره او برگردد.

در قرآن کریم نیز در مواردی به این رفتار نابهنجار اجتماعی اشاره شده است:

وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَااکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتانا وَ اِثْما مُبِیْنا. (احزاب: 58)

ص: 94

و کسانی که مردان و زنان مؤمن را بی آنکه مرتکب [کار زشتی] شده باشند، آزار می رسانند، به یقین، تهمت و گناهی آشکار بر گردن گرفته اند.

در دوران جاهلیت و پیش از اسلام، مردانی بودند که هرگاه می خواستند از همسر خویش جدا شوند، برای نپرداختن مهریه همسر خود، ابتدا به وی تهمت می زدند و سپس او را طلاق می دادند. خداوند متعال در قرآن کریم، آشکارا چنین مردانی را از بهتان زدن به همسران خود نهی می کند و می فرماید:

و اگر خواستید همسری [دیگر ]به جای همسر [پیشین خود ]ستانید و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از آن را پس مگیرید. آیا می خواهید آن [مال] را به بهتان و گناه آشکار بگیرید؟ (نساء: 20)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره پرهیز کردن از تجسس می فرماید: «إِنِّی لَمْ أَوْمَرْ أَنْ أُنَقِّبَ عَنْ قُلُوبِ النّاسِ وَ لا أَشُقَّ بُطُونَهُمْ؛ من مأمور نیستم که دل های مردم را بکاوم و درونشان را بشکافم.»(1) آن حضرت در کلام دیگری، مردم را از گمان بد و تجسس در کارهای دیگران که ریشه بسیاری از مشکلات در خانواده هاست، برحذر می دارد و می فرماید:

اِیّاکُمْ وَ الظَّنَّ، فَإِنَّ الظَّنَّ أَکْذَبُ الْحَدِیثِ وَ لاتَجَسَّسُوا.(2)

از گمان [بد] دوری کنید؛ زیرا گمان، دروغ ترین سخن است. به سخنان مردم گوش نکنید و تجسس و عیب جویی مکنید.

تجسس به معنای جست وجو کردن در امور پنهانی دیگران است که انسان ها دوست ندارند آشکار شود. افراد باید بکوشند خانواده خود را از این حالت دور کنند؛ زیرا این کار، کدورت ها را زیاد و روابط خانوادگی را دچار مشکل می کند.

که خاموش و ساکت است و مجلس پژمرده آن است که به باطل پرداخته شود.(1) سپس در جایی دیگر می فرماید: «إِرْتَعُوا فِی رِیاضِ الْجَنَّةِ؛ در باغ های بهشت گردش کنید.» عرض کردند: ای رسول خدا! باغ های بهشت چیست؟ حضرت فرمود: «مجلس های ذکر».(2)

بنا براین، بر حضور مسلمانان در محفل های سودمند بسیار تأکید شده است. برخی مجالس نه تنها سودمند نیست، بلکه به روح و روان آدمی نیز زیان می رساند. حضرت محمد صلی الله علیه و آله، مسلمانان را از حضور در چنین مجلس هایی نهی کرده است:

مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّه ِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلا یَجْلِسْ فِی مَجْلِسٍ یُسَبُّ فِیهِ اِمامٌ أَوْ یُغْتابُ فِیهِ مُسْلِمٌ... .(3)

هر کس به خدا و روز واپسین ایمان دارد، نباید در مجلسی بنشیند که در آن از امامی بدگویی یا از مسلمانی غیبت می شود.

به فرموده امام صادق علیه السلام: «پیامبر خدا هرگاه از مجلسی برمی خاست، اگرچه زمانی کوتاه در آنجا نشسته بود، بیست و پنج مرتبه از خدا آمرزش می طلبید.» به طور کلی، باید از شرکت در مجالس هایی که آلوده به گناهان است، دوری جست؛ خواه این گناه، فردی باشد، همچون شراب نوشیدن و خواه گناهانی باشد که متوجه دیگران است، مانند بدگویی و غیبت دیگران.

در روایت های اسلامی، از پیوند خویشاوندی به «صله رحم» تعبیر شده و اسلام بر حفظ و تقویت پیوند خویشاوندی، بسیار سفارش کرده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

ما مِنْ خُطْوَةٍ أَحَبُّ إِلَی اللّه ِ مِنْ خُطْوَتَیْنِ، خُطْوَةٍ یَسُدُّ بِها مُؤمِنٌ صَفّا فِی سَبِیلِ اللّه ِ، وَ خُطْوَةٍ یَخْطُوها مُؤْمِنٌ اِلی ذِی رَحِمٍ قاطِعٍ یَصِلُها.(1)

هیچ گامی نزد خدا دوست داشتنی تر از دو گام نیست. قدمی که مؤمن با آن در راه خدا صفی را پر می کند و قدمی که مؤمن برای برقراری رابطه با خویشاوندی که از او بریده است، برمی دارد.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید: «ثَلاثَةٌ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ: مُدْمِنُ خَمْرٍ وَ مُدْمِنُ سِحْرٍ وَ قاطِعُ رَحِمٍ؛ سه گروه به بهشت نمی روند: شراب خوار، جادوگر و کسی که پیوند خویشاوندی را ببرد.»(2) قطع رابطه با خویشاوندان، آثار ناگواری از جمله دور شدن از رحمت خدا را به همراه دارد. رسول اکرم صلی الله علیه و آلهدر این زمینه فرمود: «اِنَّ الرَّحْمَةَ لاتَنْزِلُ عَلی قَوْمٍ فِیهِمْ قاطِعُ رَحِمٍ؛ رحمت الهی بر مردمی که در میان آنها قطع کننده رحم باشد، فرود نمی آید».(3)

بنابراین، می توان نتیجه گرفت که آثار قطع رابطه خویشاوندی، تنها گریبان گیر همان فرد نیست، بلکه دیگران هم به نقمت و آثار منفی این رفتار گرفتار می شوند. صله رحم و رسیدگی به خویشاوندان برکت ها و آثار فراوانی دارد. ازجمله در دنیا، پایندگی خانواده و در آخرت، رحمت الهی را

ص: 98

در پی می آورد. صله رحم، روزی آدمی را افزایش می دهد و مرگ را به تأخیر می اندازد. در برخی روایت ها هم آمده است که حساب قیامت را آسان می سازد و انسان را از مرگ بد نگاه می دارد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله دراین باره می فرماید: «صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ تَنْفِی الْفَقْرَ؛ صله رحم و پیوند خویشاوندی، عمر را زیاد می کند و فقر را از میان می برد.»(1) همچنین در سخنی دیگر می فرماید: «صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّیارَ وَ تَزِیدُ فِی الْأَعْمارِ وَ اِنْ کانَ أَهْلُها غَیْرَ أَخْیارِ؛ صله رحم، خانه ها را آباد و عمرها را زیاد می کند، هر چند به جا آورندگان صله رحم از نیکان نباشند».(2)

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در مورد صله رحم در روایت های دیگری به چند نکته مهم دیگر نیز اشاره می کند که چند مورد از آن را بیان می کنیم:

الف) اگر انسان برای صله رحم و رسیدگی به خویشاوندان، ناچار شود یک سال راه پیمایی کند، سزاوار است: «سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَکَ؛ برای به جای آوردن صله رحم [حتی اگر شده ]یک سال راه پیمایی کن».(3)

ب) با خویشاوندی که از انسان بریده است، باید رابطه برقرار کرد: «صِلْ مَنْ قَطَعَکَ وَ أَحْسِنْ إِلی مَنْ أَساءَ اِلَیْکَ وَ قُلِ الْحَقَّ وَ لَوْ عَلی نَفْسِکَ؛ با خویشاوندی که از تو بریده است، پیوند برقرار کن و به آن کس که به تو بدی کرده است، خوبی کن و حق را بگو هر چند به زیان تو باشد.»(4) ایشان در جایی دیگر در مورد قطع رحم

ص: 99

می فرماید: «لاتَقْطَعْ رَحِمَکَ وَ اِنْ قَطَعَتْکَ؛ از خویشاوند خود مَبُر گرچه او از تو ببرد».(1)

ج) صله رحم درجه های گوناگونی دارد که کمترین آن می تواند سلام و احوال پرسی باشد: «صِلُوا أَرْحامَکُمْ بِالدُّنْیا وَ لَوْ بِالسَّلامِ؛ در دنیا با خویشانتان پیوند برقرار کنید، گرچه به سلامی».(2)

کار را بیشتر دوست دارد؟ حضرت فرمود: «مسلمانی را پیاپی شاد کردن.» عرض شد: ای رسول خدا! منظور شما از شاد کردن پیاپی مسلمان چیست؟ حضرت فرمود: «گرسنگی اش را برطرف ساختن، اندوهش را زدودن و قرضش را پرداخت کردن.»(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدر روایت دیگری فرمود: «مَنْ قَضی لِأَخِیهِ الْمُؤْمِنٍ حاجَةً کانَ کَمَنْ عَبَدَاللّه َ دَهْرَهُ؛ هر کس یک نیاز برادر مؤمن خود را برآورد، چنان است که همه عمر خویش را به عبادت خدا سر کرده باشد».(2)

باید توجه داشت خداوند همان گونه که عبادت هایی مانند نماز، روزه، اعتکاف و تلاوت قرآن را می پسندد، به همان مقدار، بلکه بیشتر از آن، از خدمت کردن به مردم و سودرسانی به آنها خشنود می شود. زمانی که خداوند از بنده ای خشنود شود، با نعمت های فراوان خود، او را در زندگی فردی و اجتماعی اش همراهی می کند.

به دیگران دست ندهد.(1)

زندگی خانوادگی بدون مدارا با اعضای آن امکان پذیر نیست. مدارا و سازش با افراد از چنان ارزشی برخوردار است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدرباره آن فرمود: «أَمَرَنِی رَبِّی بِمُداراةِ النّاسِ کَما أَمَرَنِی بِأَداءِ الْفَرائِضِ؛ پروردگارم همان گونه که مرا به انجام واجبات فرمان داده، به مدارا کردن با مردم نیز فرمان داده است».(2)

مدارا به زبان ساده به معنای کنار آمدن با دیگران است. اگر افراد یک خانواده بخواهند زندگی شیرینی داشته باشند، باید بیاموزند که چگونه با یکدیگر زندگی کنند و در مرحله بالاتر، همین رفتار را با خویشاوندان و همسایگان داشته باشند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سخنی، سازش با دیگران را نیمی از ایمان معرفی می کند و می فرماید: «مُداراةُ النّاسِ نِصْفُ الْإِیمانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَیْشِ؛ مدارا کردن با مردم، نصف ایمان است و نرمی و مهربانی کردن با آنان نصف زندگی است».(3)

مفهوم مدارا چنان گسترده است که حتی به سازگاری مسلمانان در مقابل کافران و مخالفان نیز بسیار سفارش شده است. مدارا با دیگران سبب می شود که مهر و محبت جای گزین کینه شود.

ص: 102

تشویق می کند: «چه بسا راه حل هایی که جز با مشورت به دست نیاید».(1)

اگر انسان در زندگی با مسائلی روبه رو شود که نتواند در مورد آنها تصمیم بگیرد، بهترین راه حل آن، استفاده از تجربه، علم و عقل دیگران است. مشورت در زندگی زناشویی، برخورد با فرزندان و همکاران و مانند آن می تواند چراغ راه آدمی باشد و او را به راه درست هدایت کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «لا مُظاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشاوَرَةِ؛ هیچ پشتیبانی قابل اعتمادتر از مشورت نیست.»(2) و در جایی دیگر نیز فرمود: «اَلْحَزْمُ أَنْ تَسْتَشِیرَ ذَا الرَّأْیِ وَ تُطِیعَ أَمْرَهُ؛ دوراندیشی آن است که با صاحب نظر مشورت و به نظر او عمل کنی.»(3) نکته مهمی که در این حدیث به آن اشاره شده، مشورت با انسان های صاحب اندیشه است. مشورت با چنین افرادی سبب می شود که انسان کمتر دچار اشتباه، لغزش و پشیمانی شود. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در سفارشی دیگر، امیرمؤمنان علی علیه السلام را از مشورت با هرکسی برحذر می دارد و می فرماید:

یا عَلِیُّ، لا تُشاوِرْ جَبانا، فَاِنَّهُ یُضَیِّقُ عَلَیْکَ الْمَخْرَجَ؛ وَ لا تُشاوِرِ الْبَخِیلَ، فَاِنَّهُ یَقْصُرُ بِکَ عَنْ غایَتِکَ؛ وَ لاتُشاوِرْ حَرِیصا، فَاِنَّهُ یُزَیِّنُ لَکَ شَرَها.(4)

ای علی! با ترسو مشورت مکن؛ زیرا او راه حل مشکل را بر تو تنگ می کند؛ با بخیل نیز مشورت مکن؛ زیرا او تو را از هدفت باز می دارد و با حریص مشورت مکن؛ زیرا او آزمندی

ص: 104

را در نظرت نیکو جلوه می دهد.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ أمَنُوا کُونُوا قَوّامِینَ لِلّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَئانُ قَوْمٍ عَلی أَلّا تَعْدِلُوا، اِعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ اتَّقُوا اللّه َ اِنَّ اللّه َ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ. (مائده: 8)

ای کسانی که ایمان آورده اید! برای خدا به داد برخیزید [و] به عدالت شهادت دهید و البته نباید دشمنی گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک تر است و از خدا پروا دارید؛ چون خدا به آنچه انجام می دهید، آگاه است.

در مرحله بعد عفو و بخشش را می پسندد و در مرحله بالاتر، از ایشان می خواهد که در مقابل بدی نه تنها بخشش کنند، بلکه پاسخ آن را نیز با خوبی دهند. اسلام می پذیرد که سزای بدی، بدی است، ولی سفارش می کند چنین نکنید و اهل عفو و بخشایش باشید. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

و جزای بدی، مانند آن، بدی است. پس هر که درگذرد و نیکوکاری کند، پاداش او بر [عهده ]خداست. به راستی او ستمگران را دوست نمی دارد. (شورا: 40)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز درباره فضیلت عفو و بخشش می فرماید:

أَلا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلائِقِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ؟ الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَکَ، وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ الْاِحْسانُ اِلی مَنْ أَساءَ إِلَیْکَ وَ إِعْطاءُ مَنْ حَرَمَکَ.(1)

آیا شما را از بهترین خوی های دنیا و آخرت خبر ندهم؟ بخشودن کسی که به تو ستم کرده و پیوستن به کسی که از تو بریده و نیکی کردن به کسی که به تو بدی کرده و عطا کردن به کسی که از تو دریغ کرده است.

آن بزرگوار در کلام دیگری از صحرای محشر خبر می دهد و می فرماید:

آن گاه که بندگان در صحرای محشر گرد آورده شوند، آوازدهنده ای جار می زند: آن

ص: 106

کسی که مزدش با خداست، برخیزد و به بهشت رود. گفته می شود: چه کسی مزدش با خداست؟ می گوید: بخشایندگان مردم.(1)

افزون بر مواردی که به آن اشاره شد، به دو نکته مهم دیگر که در برخی از روایت ها به آن اشاره شده است، می پردازیم:

الف) بخشایش در حالت قدرت ارزشمندتر است؛ یعنی هرگاه انسان قدرت انتقام گرفتن دارد و در این حال گذشت کند، سزاوار احترام بیشتری است.(2)

ب) گذشت، خوب و نیکوست، ولی اگر انسان بداند گذشت برای طرف مقابل زیان بار است، می تواند گذشت نکند.(3)

نخستین راه برای جبران اشتباه پس از پشیمانی، عذرخواهی است. اگر هر کدام از افراد خانواده در مقابل دیگری بدی کند، باید پوزش بطلبد. همچنین نباید عذرخواهی را آن قدر به تأخیر بیندازد که دیگر سودی نداشته باشد. در این باره از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است: «شَرُّ الْمَعْذِرَةِ حِینَ یَحْضُرُ الْمَوْتُ؛ بدترین پوزش، زمانی است که مرگ فرا رسد».(1)

در روایت ها تأکید شده است که عذر دیگران را بپذیرید و حتی اگر دیدید عذری ندارد، شما برایش عذری بتراشید.(2) یکی از نتایج پذیرفتن عذر، استحکام روابط میان افراد است. انسان خردمند، انسانی است که عذر دیگران را بپذیرد. در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهنقل شده است:

مَنْ أَتاهُ أَخُوهُ مُتَنَصِّلاً فَلْیَقْبَلْ ذلِکَ مِنْهُ، مُحِقّا کانَ أَوْ مُبْطِلاً، فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ لَمْیَرِدْ عَلَیَّ الْحَوْضَ.(3)

هر کس برادرش به عذرخواهی نزد او آید، باید عذرش را بپذیرد؛ خواه عذرش موجه باشد یا نادرست. اگر عذرش را نپذیرد، کنار حوض [کوثر] بر من وارد نشود.

اقرار به گناه و اشتباه، نوعی عذرخواهی کردن است. بنا براین، انسان نباید دیگران را برای عذرخواهی از خود در فشار روحی بیشتر قرار دهد. به هرحال، انسان باید در مقابل گناه و خطای دیگران، سریع از خود واکنش نشان ندهد، بلکه صبر پیشه کند و بکوشد راهی برای عذرخواهی او فراهم

ص: 108

آورد.

ص: 109

بستن آن می توان تا اندازه زیادی سلامت جسمی خود را تأمین کرد. حضرت صلی الله علیه و آله می فرماید: «کُلْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِی وَ أَمْسِکْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِی؛ وقتی اشتها داری، غذا بخور و تا هنوز اشتها داری، دست از خوردن بشوی».(1)

امیرمؤمنان علی علیه السلام به فرزند خود، امام حسن علیه السلام، این دستور پیامبر را سفارش می کند و می افزاید: «غذا را خوب بجو و پیش از خوابیدن، قضای حاجت کن. اگر این نکات را رعایت کنی، از مراجعه به طبیب بی نیاز می شوی».(2)

اسلام در سه مرحله به پاکیزگی توجه کرده است: مرحله اول، تمیز بودن و دوری جستن از آلودگی های ظاهری است که آن را می توان بهداشت نامید. در مرحله دوم، برخی از چیزها را نجس دانست و برخی را پاک، برخی را حرام و برخی را نیز حلال شمرد. درمرحله سوم، به پاکی روح و روان آدمی توجه کرد که این پاکی در کنار توحید، تقوا، ایمان و عمل صالح به دست می آید. ره آورد تمامی این پاکی ها، حیات طیبه یا زندگی پاک خواهد بود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدرباره پاکی می فرماید:

تَنَظَّفُوا بِکُلِّ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَإِنَّ اللّه َ تَعالی بَنَی الْإِسْلامَ عَلیَ النَّظَافَةِ وَ لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلّا کُلُّ نَظِیفٍ.(1)

خودتان را با هر وسیله ای که می توانید، پاکیزه کنید؛ زیرا خدای متعال، اسلام را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز به بهشت نرود مگر کسی که پاکیزه باشد.

خداوند، انسان عابد پاکیزه را دوست دارد. دلیل این مدعا سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. که می فرماید: «اِنَّ اللّه َ یُحِبُّ النّاسِکَ النَّظِیفَ؛ به یقین، خداوند، عابد پاکیزه را دوست دارد.»(2) افزون بر آن، در برخی از روایت ها اشاره شده که پاکیزگی از عوامل از بین برنده فقر است و سبب افزایش روزی می شود. همچنین از غم و اندوه آدمی می کاهد و مایه الفت و محبت بیشتر میان انسان ها می شود.(3) فرشتگان نیز برای انسان مؤمن پاکیزه دعا می کنند.

ص: 112

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آلهدر این باره می فرماید:

این بدن ها را پاکیزه سازید. خداوند شما را پاکیزه گرداند؛ زیرا بنده ای که شب با بدنی پاکیزه بخوابد، هیچ ساعتی از شب از این پهلو به آن پهلو نمی چرخد مگر اینکه فرشته می گوید: «أَلّلهُمَّ اغْفِرْ لِعَبْدِکَ فَاِنَّهُ باتَ طاهِرا؛ خدایا بنده ات را بیامرز؛ زیرا با بدنی پاکیزه خوابیده است».(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره پاکیزگی لباس می فرماید: «من اتّخذَ ثوْبا فلْیُنظِّفهُ؛ هرکس جامه ای انتخاب کند [و پوشد]، باید آن را پاکیزه سازد.»(2) این سخن پیامبر آدمی را متوجه این نکته می سازد که حق لباس آن است که پاکیزه نگه داشته شود. حضرت به پاکیزگی خانه هم توجه می کرد و می فرمود: «زباله را شب در خانه های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه ببرید؛ زیرا زباله، نشیمن گاه شیطان است».(3)

از جابربن عبداللّه نقل شده است:

روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد ما آمد و چشمش به مردی افتاد که موهایش ژولیده و درهم بود. فرمود: «آیا این مرد چیزی پیدا نکرده است که با آن موهای خود را مرتب کند؟» همچنین مرد دیگری را دید که لباس هایی چرکین به تن داشت. فرمود: «آیا این مرد آبی پیدا نکرده است که لباسش را بشوید؟»(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، انسان آلوده و ناپاک را بدترین بنده می داند و می فرماید: «بِئْسَ الْعَبْدُ الْقاذُورَةُ؛ بدترین بنده، انسان آلوده و ناپاک است».(5)

ص: 113

الف) استحمام کنید

اهمیت شست وشو را از شماری از دستورهای اسلام می توان دریافت. آن گاه که کودک به دنیا می آید، مستحب است او را بشویند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهخطاب به امیرمؤمنان علی علیه السلاممی فرمود:

یا عَلِیُّ عَلَی النّاسِ کُلَّ سَبْعَةِ أَیّامٍ الغُسْلُ، فَاغْتَسِلْ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ وَ لَوْ أَنَّکَ تَشْتَرِی الْماءَ بِقُوتِ یَوْمِکَ وَ تَطْوِیهِ فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنَ التَّطَوُّعِ أَعْظَمَ مِنْهُ.(1)

ای علی! مردم باید هر هفت روز، یک بار غسل کنند (حمام روند). بنا براین، هر جمعه غسل کن حتی اگر لازم شود برای تهیه آب آن، خوراک روزانه ات را بفروشی و گرسنه بمانی؛ زیرا هیچ امر مستحبی بالاتر از غسل جمعه نیست.

همچنین پس از مردن وقتی می خواهند جسم آدمی را داخل قبر بگذارند، ابتدا آن را می شویند و غسل می دهند و سپس او را به خاک می سپارند.

ب) به بهداشت مو رسیدگی کنید

زیبایی، نعمتی است که خداوند به انسان ارزانی داشته است. موی سر یکی از نعمت های زیبایی بخش خداوند است. در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: «أَلشَّعْرُ الْحَسَنُ مِنْ کِسْوَةِ اللّه ِ فَأَکْرِمُوهُ؛ موی زیبا، پوششی خدایی است. پس آن را ارج نهید».(2)

رعایت بهداشت موی سر نه تنها یک ویژگی فردی است، بلکه حقی اجتماعی نیز به شمار می رود؛ زیرا حق هر فردی است که همسر، هم نشین

ص: 114

یا همکار پاکیزه و مرتب داشته باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره این حق اجتماعی می فرماید:

إِنَّ اللّه َ یُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ إِذا خَرَجَ إِلی اِخْوانِهِ أَنْ یَتَهَیَّأَ لَهُمْ وَ یَتَجَمَّلَ.(1)

به درستی که خداوند دوست دارد هرگاه بنده اش به سوی برادران دینی خویش (افراد جامعه) می رود، خود را آماده کند و زینت ببخشد؛ یعنی زیبا و آراسته در جامعه حضور یابد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره رسیدگی به مو می فرماید: «مَنِ اتَّخَذَ شَعْرا فَلْیُحْسِنْ وِلایَتَهُ أَوْ لِیَجُزَّهُ؛ هر کس مو بگذارد، باید خوب به آن برسد، وگرنه کوتاهش کند.»(2) در برخی از روایت های دیگر نیز از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که موهای زاید بدن را کوتاه کنید.(3)

ج) ناخن ها را کوتاه کنید

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای پاکیزگی مسلمانان، راه و روش درست و مناسب آن کارها را تعیین می کرد. انس که سال ها در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، می گوید:

رسول خدا صلی الله علیه و آله برای [پاکیزگی] ما چنین وقت تعیین کرد که مرد هر چهل روز، موی زهارش را بزند. موی زیر بغلش را هر وقت بلند شد، بستُرَد. نگذارد شاربش بلند شود و هر جمعه ناخن هایش را بگیرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کوتاه کردن ناخن ها را به دو دلیل روا می داند و می فرماید: «تَقْلِیمُ الْأَظْفارِ یَمْنَعُ الدّاءَ الْأَعْظَمَ، وَ یُدِرُّ الرِّزْقَ؛ کوتاه کردن ناخن ها، از

ص: 115

درد بزرگ جلوگیری می کند و روزی را افزایش می دهد».(1) همچنین می فرماید: «قال للرِّجالِ قُصُّوا أَظافِیرَکُمْ، و لِلنّساءِ أُتْرُکْنَ فَإِنَّهُ أَزْیَنُ لَکُنَّ؛ [شما مردان ]ناخن هایتان را بگیرید [و شما زنان] ناخن هایتان را بلند بگذارید؛ زیرا این برای شما زیباتر است».(2)

د) مسواک بزنید

بهداشت دهان و دندان از مواردی است که اسلام به آن توجه بسیاری کرده است و آن را یکی از نشانه های ایمان می داند. از امام صادق علیه السلامروایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «راه های قرآن را پاک و پاکیزه کنید.» گفتند: ای رسول خدا! راه قرآن چیست و کدام است؟ حضرت فرمود: «دهان های شما». عرض کردند: با چه [پاک و پاکیزه کنیم]؟ حضرت فرمود: «با مسواک».(3)

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره مسواک زدن روایت های بسیار جالبی نقل شده است. از جمله حضرت فرموده است: «لَوْلا أَنْ أَشُقَّ عَلی أُمَّتِی لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّواکِ مَعَ کُلِّ صَلاةٍ؛ اگر ترس از سخت گیری بر امتم نبود، به آنها دستور می دادم که با هر نمازی مسواک زنند».(4)

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام چنین سفارش می کند:

ای علی! بر تو باد به مسواک زدن. اگر توانستی که از این کار کم نکنی، چنین کن؛ زیرا هر نمازی که با مسواک زدن بخوانی، از چهل روز نمازی که بی مسواک زدن بگزاری، برتر

ص: 116

است.(1)

مسواک زدن از سفارش های اکید جبرئیل امین به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.

حضرت می فرماید: «ما زالَ جَبْرَئیلُ یُوصِینِی بِالسِّواکِ حَتّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَیَجْعَلُهُ فَرِیضَةً؛ جبرئیل همواره مرا به مسواک زدن سفارش می کرد، چندان که گمان کردم به زودی این کار را واجب خواهد کرد».(2)

مسواک زدن فایده های بسیاری دارد، از جمله دهان را تمیز می کند؛ نور چشم را زیاد می کند؛ خدای رحمان را خشنود می گرداند؛ دندان ها را سفید و از پوسیدگی آنها جلوگیری می کند؛ لثه را محکم و حافظه را زیاد می کند و حتی در پرپشتی مو نیز مؤثر است.(3)

از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله چون نماز خفتن (عشا) را می خواند، دستور می داد ظرف وضو و مسواکش را کنار سرش بگذارند... .» در روایتی دیگر نیز آمده است: «آن حضرت هر بار که از خواب بیدار می شد، مسواک می زد».(4)

درباره چگونگی مسواک زدن از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شد است که فرمود: «إِسْتاکُوا عَرْضا وَلا تَسْتاکُوا طُولاً؛ دندان هایتان را از عرض (عمودی) مسواک

ص: 117

بزنید، نه از طول (افقی)».(1)

ه) عطر بزنید

استفاده از بوی خوش از سنّت های پیامبران الهی است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبه عطر و بوی خوش توجه فراوان داشت تا جایی که امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

شخصی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می رفت و می گفت: می خواهم استفاده از عطر و چند چیز دیگر را [که نام برد]، کنار بگذارم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: عطر را کنار مگذار؛ زیرا فرشتگان بوی خوش مؤمن را می بویند. بنا براین، [دست کم] در روزهای جمعه از بوی خوش استفاده کن.(2)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله درباره آثار استفاده از عطر و بوی خوش می فرماید: «أَلطِّیبُ یَشُدُّ الْقَلْبَ؛ بوی خوش قلب را تقویت می کند.»(3) همچنین در کلامی دیگر فرموده است: «إِنَّ الرِّیحَ الطَّیِّبَةَ تَشُدُّ الْقَلْبَ وَ تَزِیدُ فِی الْجِماعُ؛ بوی خوش، قلب (روحیه) را تقویت می کند و بر نیروی جنسی می افزاید».(4)

امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید: «آن حضرت عطر و شیرینی را [که به ایشان تعارف می شد] رد نمی کرد.»(5) نکته ای که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره عطر زدن به آن اشاره دارد، این است که میان عطر زدن زن و مرد تفاوت وجود دارد. هر دو

ص: 118

می توانند از عطر استفاده کنند، ولی زن باید توجه داشته باشد که بوی خوش او به مردان نامحرم نرسد. بنا براین، آن بزرگوار در خطابی فراگیر به همه مسلمانان می فرماید:

مَنْ تَطَیَّبَ لِلّهِ تَعالی جاءَ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ رِیحُهُ أَطْیَبُ مِنَ الْمِسْکِ الْأَذْفَرَ وَ مَنْ تَطَیَّبَ لِغَیْرِ اللّهِ جاءَ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ رِیحُهُ أَنْتَنُ مِنَ الْجِیفَةِ.(1)

هر که برای خدای تعالی خود را خوش بو کند، در روز قیامت، بویش خوش تر از مشک تیز بوی است و هر که برای جز خدا خوش بو کند، در روز قیامت، بویش گندتر از مردار است.

4. ----------- ، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1413 ه . ق.

5. ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1404 ه . ق.

6. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه، 1363.

7. اصفهانی، راغب، مفردات الفاظ القرآن، قم، سعید بن جبیر، 1376.

8. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ه . ق.

9. سجستانی، سلیمان بن الاشعث، سنن أبی داود، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1410ه . ق.

10. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، انتشارات دارالثقافة، 1414 ه . ق.

11. شیخ مفید، محمد بن نعمان، الامالی، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ه . ق.

12. طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دارالعلم، 1374.

13. -------------- ، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، 1408 ه . ق.

14. -------------- ، سنن النبی، ترجمه: حسین استاد ولی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، بی تا.

15. -------------- ، سنن النبی، ترجمه: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دارالعلم، 1374.

16. طبرسی، رضی الدین فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، قم، انتشارات شریف رضی، 1412ه . ق.

17. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، قم، انتشارات دارالثقافه، چاپ دوم، 1408 ه . ق.

18. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، بی جا، مؤسسه دارالهجرة، چاپ دوم، 1409ه . ق.

19. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه: سید جواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، تهران، بی تا.

20. ------------------- ، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

21. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1405ه . ق.

22. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1374.

23. مطهری، مرتضی، داستان راستان، تهران، انتشارات صدرا، 1368.

24. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1373.

25. موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1370.

26. مولوی بلخی، جلال الدین محمد بن محمد، مثنوی معنوی، تهران، امیرکبیر، 1363.

27. نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، تهران، چاپ و انتشارات جاویدان، 1374.

28. نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1365.

29. ورّام بن ابی فراس، مجموعه ورّام، قم، انتشارات مکتبة الفقیه، بی تا.

ص: 120